Tímarit lögfræðinga - 01.04.2017, Page 9

7
2. HVAÐ ER EIGNARNÁM?
Hér að framan hefur verið vikið að þeim skilyrðum 2. málsliðar 1. mgr.
72. gr. stjórnarskrárinnar sem marka eignarnámi farveg að lögum.4
Stjórnarskrárákvæði um vernd eignarréttar er að mestu óbreytt frá
fyrstu stjórnarskrá Íslands árið 1874 en það sækir fyrirmynd sína í
sambærilegt ákvæði í grundvallarlögum Danmerkur frá 28. júlí 1866
og 5. júní 1849 sem síðan rekur rætur sínar til mannréttindayfirlýsingar
Þjóðfundar Frakka 1789.5 Hugtakið eignarnám er ekki að finna í 72.
gr. stjórnarskrárinnar, en það hefur verið notað um langan aldur í
löggjöf, dómaframkvæmd og fræðiskrifum.6 Með eignarnámi er átt
við þá réttarstöðu að manni sé gert skylt að láta eignarréttindi sín
af hendi að öllu eða nokkru leyti með þeim afleiðingum að þau líða
undir lok.7 Í flestum tilvikum öðlast nýr aðili þau eignarréttindi sem
eignarnámið tekur til, en það er þó hvorki algilt né hugtaksskilyrði.8
Hefðbundið er að vísa til þess aðila sem öðlast eignarréttindi með
4 Við skýringu á 72. gr. stjórnarskrárinnar er rétt að hafa hliðsjón af ákvæði 1. gr.
1. samnings viðauka við Mannréttindasáttmála Evrópu um vernd eignarréttar. Vernd
ákvæðanna er þó ekki fyllilega sambærileg. Ákvæði Mannréttindasáttmálans veitir þannig
tak markaðri vernd en 72. gr. stjórnarskrárinnar þar sem ekki er tryggður réttur til fullra
bóta, enda þótt réttur til bóta að landsrétti geti orkað á mat á því hvort uppfyllt sé skilyrði
um meðal hóf. Hins vegar er ákvæðið víðtækara í þeim skilningi að allar skerðingar eignar-
réttinda falla þar undir, þar með talið almennar takmarkanir eignarréttinda. Með nokkurri
einföldun má segja að í dómaframkvæmd Mannréttindadómstólsins sé einkum litið til þess
hvort gætt hafi verið jafnvægis á milli hagsmuna eigandans og þeirra almannahagsmuna
sem búa að baki eignarskerðingu, þ.e. hvort lögð hafi verið óhófleg einstaklingsbundin
byrði á viðkomandi. Sjá nánar um áhrif 1. gr. 1. samningsviðauka Mannréttindasáttmálans
umfjöllun í grein Valgerðar Sólnes: „Neyðarlagadómarnir og friðhelgi eignarréttar“. Tímarit
lögfræðinga 2011, bls. 369-380.
5 Um sögu og þróun stjórnskipulegrar eignarréttarverndar í hérlendum rétti sjá nánar
Gauk Jörundsson: „Saga stjórnskipulegrar eignarverndar“. Úlfljótur 1970, bls. 54-57, Björg
Thorarensen: „Eðli mannréttindareglna í stjórnarskránni og eftirlitshlutverk dómara“. Í
ritinu Afmælisrit Lagadeildar Háskóla Íslands, Reykjavík 2008, bls. 88-89 og Björg Thorarensen:
Stjórnskipunarréttur. Mannréttindi, bls. 440.
6 Sem dæmi um slíkt úr eldri lagaframkvæmd má nefna lög nr. 31/1909 um eignar-
námsheimild fyrir bæjarstjórn Ísafjarðarkaupstaðar á lóð undir skólabyggingu. Hugtakið
lögnám þekkist raunar líka í sömu merkingu og eignarnám og má um það vísa til vatnalaga
nr. 15/1923, þó svo að við síðari breytingu á þeim, sbr. lög nr. 132/2011, hafi hugtakið
eignarnám leyst það af hólmi.
7 Björg Thorarensen: Stjórnskipunarréttur. Mannréttindi, bls. 464: „Með eignarnámi er
átt við nauðungarafhendingu eða nauðungarafsal á eignarrétti, beinum eða óbeinum.
Eignarnám er fólgið í því að maður er skyldaður til að láta eignarrétt sinn yfir tilteknum
verðmætum af hendi að öllu eða nokkru leyti.“
8 Sjá nánar Ólafur Jóhannesson: Stjórnskipun Íslands. Reykjavík 1978, bls. 454 og Björg
Thorarensen: Stjórnskipunarréttur. Mannréttindi, bls. 464-466. Til skýringa hefur jafnframt
verið nefndur Hrd. 1937, bls. 492 (Fossagata) þar sem litið var svo á að raunverulegt eignarnám
hefði farið fram þegar lóðareiganda var vegna skipulagsbreytinga meinað að byggja á lóð
sinni sem þar með varð honum verðlaus.