Tímarit lögfræðinga - 01.04.2017, Qupperneq 11

9
nr. 300/2011 o.fl. (Neyðarlögin)11 þar sem því var haldið fram að ákvæði
laga nr. 125/2008, sem breyttu réttindaröð krafna við slitameðferð
fjármálastofnana, hefðu í för með sér slíka skerðingu á kröfuréttindum
að um eignarnám eða ígildi þess í skilningi 72. gr. stjórnarskrárinnar
væri að ræða. Í dóminum var hvorki talið að umrætt lagaákvæði hefði
skert eignarréttindi almennra kröfuhafa með afturvirkum hætti þannig
að færi í bága við 72. gr. stjórnarskrárinnar né að fulls meðalhófs hefði
ekki verið gætt. Var því ekki fallist á bótaskyldu.12
2.2 Aðrar bótaskyldar eignarskerðingar
Í öðrum tilvikum kann sú staða að koma upp að greiddar séu bætur
vegna skerðingar á eignarrétti án þess að það jafngildi því að um
sé að ræða eignarnám í þrengi merkingu. Þannig getur staðan til
að mynda verið sú að lagafyrirmæli skorti til eignarskerðingar og
hvílir bótaskylda þá á almennum reglum um skaðabótarétt vegna
skerðingar á stjórnarskrárvernduðum réttindum án lagaheimildar. Hér
má sem dæmi nefna Hrd. 1998, bls. 2140 (Lífeyrissjóður sjómanna) þar sem
staðfest var að skerðing á virkum lífeyrisréttindum gæti ekki stuðst við
reglugerð heldur væri þörf á skýlausri lagaheimild í samræmi við 72. gr.
stjórnarskrárinnar.13 Jafnframt má nefna Hrd. 1966, bls. 54 (Arnardómur)
þar sem talið var að landeigandi, sem var óheimilt samkvæmt lögum
að granda erni sem spillti æðarvarpi í landi hans, ætti rétt á bótum
11 Fleiri dómar sem vörðuðu sambærileg álitaefni voru kveðnir upp sama dag sbr.
dóma Hæstaréttar frá 28. október í málum nr. 301/2011, 310/2011, 311/2011, 312/2011, 313/2011,
314/2011, 340/2011 og 341/2011.
12 Sjá nánar Valgerður Sólnes: „Neyðarlagadómarnir og friðhelgi eignarréttar“, bls. 353-
416, einkum 396-408. Sem dæmi um mál þar sem fallist var á bótaskyldu vegna aðstöðu sem
jafna mátti til eignarnáms má úr eldri framkvæmd nefna Hrd. 1964, bls. 573 (Sundmarðaeldi).
Í málinu reyndi á hvort bótaskylda hefði stofnast vegna löggjafar sem fól í sér bann við
minkaeldi. Aðili sem hafði starfrækt minkabú í Kópavogi um nokkurt skeið krafðist bóta
úr hendi íslenska ríkisins vegna beins tjóns, þ.e. vegna þess húsakosts og tækja sem fóru
forgörðum, og vegna atvinnuspjalla. Fallist var á bótarétt vegna hins beina tjóns og tekið
fram að einstaklingurinn hefði reist sundmarðahús sín og aflað tækja til sundmarðaeldis
í réttmætu trausti þess að honum yrði að lögum veitt heimild til atvinnurekstrarins. Hefði
bannið, sem komið var á með lögum, leitt til þess að húsið og tækin urðu honum „ónothæf
eign“ og var bótaskylda til staðar. Til hliðsjónar má einnig vísa til Hrd. 1999, bls. 4769 (mál nr.
195/1999) (Örorkulífeyrir sjómanns) sem varðaði skerðingu á örorkulífeyri vegna breytinga
á lögum um Lífeyrissjóð sjómanna. Máli þessu var skotið til Mannréttindadómstóls
Evrópu sem taldi að með breytingunni hefði verið lögð á kæranda óhóflega íþyngjandi
byrði sem ekki yrði réttlætt með þeim sjónarmiðum sem stjórnvöld vísuðu til, sbr. dóm
Mannréttindadómstóls Evrópu í máli Kjartans Ásmundssonar gegn Íslandi frá 12. október 2004,
mál nr. 60669/00.
13 Björg Thorarensen: Stjórnskipunarréttur. Mannréttindi, bls. 488. Sjá jafnframt til hliðsjónar
Hrd. 2000, bls. 1621 (mál nr. 15/2000) (Stjörnugrís) þar sem talið var að stjórnvöldum hefði
verið veitt of víðtæk heimild til inngrips í atvinnuréttindi.