Tímarit lögfræðinga - 01.04.2017, Side 17

15
að uppfylla skilyrðið.23 Þetta er þó ekki án undantekninga og í því
samhengi má benda á suma þá einstaklingsbundnu hagsmuni sem
geta verið andlag 2. mgr. 50. gr. skipulagslaga, sbr. t.d. dóm Hæstaréttar
frá 15. október 2015 í máli nr. 306/2015 (umferðarréttur við Laugaveg II).24
Hafa ber hugfast að við setningu laga þar sem eignarnám er
heimilað vegna tiltekinna áforma, svo sem vegna veglagningar eða
fram kvæmdar skipulags, hefur löggjafinn þegar tekið afstöðu til þess
að eignarnám þjóni samfélagslegum hagsmunum. Í grein þessari er
ekki efni til að fjalla ítarlega um heimild dómstóla til þess að endur-
skoða efnislegt mat löggjafans á almenningsþörf. Ljóst má þó vera af
dómaframkvæmd síðustu áratuga að rúmt vald dómstóla í þá veru er
nú viðurkennt. 25 Sýnist sú endurskoðun a.m.k. ná til þess hvort mat
löggjafans sé reist á málefnalegum forsendum og hvort gætt hafi verið
lögmætra sjónarmiða við lagasetningu, einkum hvað varðar grund -
vallar reglurnar um meðalhóf og jafnræði.26
Í því samhengi sem hér er til skoðunar má nefna dóm Hæstaréttar frá
15. nóvember 2012 í máli nr. 60/2012 (Hverfisgata). Málið varðaði raunar
ekki stjórnskipulegt gildi eignarnámsheimildar heldur 55. gr. laga nr.
26/1994 um fjöleignarhús en þar er mælt fyrir um að heimilt sé að gera
eiganda (eftir atvikum íbúum) að flytjast á brott og selja eignarhluta
sinn í fjöleignarhúsi að nánari skilyrðum uppfylltum. Í málinu reyndi
því fullum fetum á skilyrði 1. mgr. 72. gr. stjórnarskrár. Málið var
höfðað af hálfu húsfélags gegn eiganda íbúðar í fjöleignarhúsi til
23 Ólafur Jóhannesson: Stjórnskipun Íslands, bls. 453 og Björg Thorarensen: Stjórn­
skipunarréttur. Mannréttindi, bls. 466-467. Sjá jafnframt Alf Ross: Dansk statsforfatningsret II.
Kaupmannahöfn 1983, bls. 683.
24 Það mál átti sér þá sérstöku forsögu, sbr. dóm Hæstaréttar frá 8. október 2009 (mál nr.
118/2009) (Umferðarréttur við Laugarveg I) að mælt hafði verið fyrir um umferðarréttinn
í deiliskipulagi en sú tilhögun sætti andmælum þess fasteignareiganda sem þola þurfti
tilvist hans. Ætlaðir rétthafar hans létu þá í því máli reyna á viðurkenningarkröfu þess
efnis að rétturinn væri fyrir hendi í samræmi við fyrirmæli í deiliskipulaginu. Um það
sagði svo í forsendum Hæstaréttar: „Sú aðgerð að veita stefndu umferðarrétt samkvæmt
deiliskipulaginu um land áfrýjanda fól í sér skerðingu á eignarréttindum hans. Við gerð
deiliskipulagsins var þess hvorki freistað að afla samþykkis áfrýjanda við að láta eign sína
af hendi eða heimila umferð ökutækja um hana né gripið til þeirra úrræða um eignarnám
sem lög mæla fyrir um.“ Var viðurkenningarkröfunni því hafnað.
25 Sjá nánari umfjöllun um þetta álitaefni Björg Thorarensen: „Eðli mannréttindareglna
í stjórnarskránni og eftirlitshlutverk dómstóla“, bls. 114-126, Björg Thorarensen: Stjórn­
skipunarréttur. Mannréttindi, bls. 63-68 og Valgerður Sólnes: „Neyðarlagadómarnir og
friðhelgi eignarréttar", bls. 381-383.
26 Björg Thorarensen: Stjórnskipunarréttur. Mannréttindi, bls. 468. Sjá jafnframt Björg
Thorarensen: Stjórnskipunarréttur. Undirstöður og handhafar ríkisvalds. Reykjavík 2015,
bls. 640-642 og umfjöllun sama höfundar um endurskoðunarvald dómstóla í greininni:
„Dómstólaeftirlit með Alþingi: Breytt valdahlutföll í stjórnskipuninni“. Stjórnmál og
stjórnsýsla 2016, bls. 23-46.