Tímarit lögfræðinga - 01.04.2017, Síða 70

68
ÁKVÖRÐUN UM EIGNARNÁM
Ásgerður Ragnarsdóttir, hæstaréttarlögmaður LL.M og aðjúnkt við lagadeild HÍ og Karl
Axelsson, hæstaréttardómari og dósent við lagadeild HÍ.
Útdráttur:
Samkvæmt 72. gr. stjórnarskrárinnar má engan skylda til að láta eign sína af
hendi nema almenningsþörf krefji, lagaheimild sé til staðar og fullt verð komi
fyrir. Í greininni er sjónum beint að eignarnámsákvörðuninni sjálfri, aðdraganda
hennar og þeim skilyrðum sem þurfa að vera uppfyllt til að unnt sé að taka
slíka ákvörðun. Fjallað er um eðli eignarnámsákvörðunar, þá sem fara með
ákvörðunarvald í einstökum tilvikum og þær formkröfur sem gerðar eru til slíkra
ákvarðana meðal annars með hliðsjón af reglum stjórnsýsluréttarins. Lögð er
áhersla á hið efnislega mat stjórnvalda, en kröfur dómstóla í þeim efnum hafa
skýrst á síðastliðnum árum samhliða þróun í átt að rýmra endurskoðunarvaldi
dómstóla. Kröfur um almenningsþörf og meðalhóf, sem dómstólar hafa talið
geta ráðið úrslitum um lögmæti ákvörðunar um eignarnám, eru þar í forgrunni.
Í greininni er bent á að í sumum tilvikum sé misbrestur á því að eignar-
náms heimildir séu eins skýrar og fyrirvaralausar og kostur er. Getur það kallað
á vafa við túlkun og frekari vandkvæði. Þá eru þess dæmi að ákvörðunarvald
um eignarnám sé í höndum eignarnemans sjálfs, en réttast er með hliðsjón af
réttaröryggissjónarmiðum að slík ákvörðun sé tekin af öðru stjórnvaldi sem
tengist ekki þeirri framkvæmd sem um ræðir. Fjallað er um merkingu hugtaksins
almenningsþörf og ályktað af dómaframkvæmd að ekki sé gerð fortakslaus
krafa um að framkvæmd þjóni almenningi í víðtækri merkingu. Þannig getur
eignarnám farið fram til að tryggja hagsmuni tiltekinna aðila eða afmarkaðs
hóps, en í slíkum tilvikum sé mat á því hvort gætt hafi verið að skilyrðum um
almenningsþörf og meðalhóf sérstaklega strangt. Sjá má af dómaframkvæmd
síðustu ára að meðalhófsreglan leikur lykilhlutverk við mat á öllum þáttum
eignarnámsákvörðunar, svo sem tímasetningu, umfangi og mati á því hvort
eignarnám teljist nauðsynlegt. Í nýlegum dómum má sjá athyglisvert samspil
meðalhófs við rannsóknarskyldu í aðdraganda eignarnámsákvörðunar, þar
sem skortur á rannsókn mismunandi valkosta á undirbúningsstigi getur leitt til
ógildingar ákvörðunar um eignarnám þar sem eignarnemi getur ekki sýnt fram á
að meðalhófs hafi verið gætt. Ályktað er að sá hluti eignarnámsákvörðunar sem sé
undanskilinn endurskoðunarvaldi dómstóla sé afar takmarkaður og að samhliða
rýmkuðu endurskoðunarvaldi megi sjá auknar kröfur til eignarnámsákvörðunar,
bæði hvað varðar form og efni. Þá er bent á að sú lagaumgjörð sem felst í lögum
nr. 11/1973 um framkvæmd eignarnáms sé barn síns tíma og hafi það verulega
óvissu í för með sér, svo sem um tímasetningu eignarnáms, sem skaði bæði
hagsmuni eignarnemans og eignarnámsþola.