Bændablaðið - 23.02.2023, Síða 44

44 Bændablaðið | Fimmtudagur 23. febrúar 2023
Talið er að fyrstu rætur hafi komið
fram fyrir ríflega 416 til 358
milljónum ára og að það hafi gerst
að minnsta kosti tvisvar sinnum á
ólíkum tímum þróunarsögunnar og
á ólíkum stöðum. Reyndar er það
svo að plöntuleifar geymast illa og
því minna til af þeim en steingerðum
dýraleifum til að rannsaka.
Ein tilgáta um þróun róta er á þá
leið að einhverjar frumplöntur, sem
flutu ofan við örþunnt jarðvegslag,
hafi sent frá sér greinar niður á við
og með tímanum hafi þær greinar
vaxið ofan í jarðvegslagið og þróast
í rætur. Þessi eiginleiki olli byltingu í
eiginleika plantna til að draga til sín
vatn og næringarefni úr jarðvegi og
þróast til að lifa á landi.
Rótarbjörgin
Rannsóknir sýna að rætur á fyrstu
þróunarstigum plantna skorti
rótarbjörg en það er eins konar
þykkildi eða hlíf á rótarendum
nútímaplantna sem auðveldar þeim
að smeygja sér um jarðveginn og
inn í sprungur í leit að vatni og
næringarefnum.
Áður en lengra er haldið er rétt
að minna á að til er fjöldi plantna
sem ekki hafa eiginlegar rætur og eru
þörungar, mosi og hálfmosar dæmi
um það. Mosar hafa það sem kallast
rætingar og eru þræðir sem halda
þeir föstum en taka ekki upp vatn.
Ræturnar sem fjallað er um hér eru
því aðallega rætur háplantna.
Hlutverk róta
Auk þessa að taka upp vatn og
næringarefni er það hlutverk róta að
halda plöntum föstum í jarðveginum.
Rætur eru því eins konar akkeri
plantna. Þar sem um stór tré er að
ræða er rótarkerfið yfirleitt viðamikið
enda þarf öflugar rætur til að halda
uppi stórum trjám. Ímyndið ykkur
stærsta tré sem þið hafi séð og sjáið
svo fyrir ykkur að helmingur til
tveir þriðju krónunnar til viðbótar
sé neðanjarðar og rótarkerfið.
Ekki má heldur gleyma því að
rætur binda jarðveginn og koma í
veg fyrir að hann fjúki eða skoli burt.
Allar plöntur þurfa næringu og
margar þeirra taka það upp sem ólífræn
steinefni úr jarðvegi með örsmáum
rótarhárum. Fjöldi rótarhára getur
verið mikill og auka þau yfirborð róta
margfalt. Dulfrævingar eru loðnari á
rótunum en berfrævingar og fæstar
vatnaplöntur mynda rótarhár.
Næringarefnunum sem plöntur
taka upp í jarðvegi er oft skipt í
aðalnæringarefnin þrjú, nitur, fosfór
og kalí, þau sem plöntur þurfa
minna af kalsíum, brennisteini og
magnesíum og síðan snefilefni sem
þær komast af með í litlu magni eins
og járn, mangan, kopar, sink, bór,
mólýbden, kóbalt og klór.
Mest af því kalí sem plöntur taka
til sín fer í rótarvöxt þeirra
Rætur hafa einnig það hlutverk
að geyma forða margra plantna
eins og sumargrænna trjáa og ekki
síst plantna sem mynda stólpa-
eða forðarót. Vöxtur trjáróta á
kaldtempruðu beltunum er mikill
á haustin eftir að ofanjarðarvöxtur
trjánna er hættur.
Vöxtur róta sýnir að þær greina
næringarefni og vatn í jarðvegi og
vaxa í átt að því.
Rótarvöxtur
Þegar kemur að rótavexti er talað
um frum- og síðvöxt sem á sér
stað vegna vaxtarörvandi hormóns
sem kallast auxín. Frumvöxturinn
er fyrst og fremst lengdarvöxtur
rótarinnar og á sér stað rétt aftan
við rótarbjörgina en síðvöxturinn
felst í því að rætur gildna.
Hversu djúpt rætur vaxa fer eftir
plöntutegundum og jarðvegsgerð.
Í skógum með djúpum jarðvegi er
ekki óalgengt að finna rætur niður
á fimm metra en dæmi er um rætur
á mun meira dýpi þar sem lítið er
um vatn. Víðfeðmi trefjaróta getur
einnig náð langt út fyrir ystu greinar
stórra krónutrjáa.
Mesta dýpt rótar sem mælst
hefur er 68 metrar og það met á
svokallað hirðingjatré, Boscia
albitrunca, sem finnst í Kalaharí-
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
FRÆÐSLA
Rætur eru yfirleitt, en ekki alltaf, neðanjarðar og sá hluti plantna sem
síst er sjáanlegur og á sama tíma minnst rannsakaður. Plönturætur hafa
margs konar hlutverki að gegna og gerð þeirra er fjölbreytileg. Rætur
og aðrir hlutar plantna eru undirstaða fæðuframleiðslu í heiminum.
Tré sem vaxa á fenjasvæðum eða þar sem gætir flóðs og fjöru hafa þróað með sér rætur sem vaxa upp á við og upp úr síblautum jarðveginum. Mynd / cifor.org
Mesta dýpt rótar sem mælst hefur er 68 metrar og það met á svokallað
hirðingjatré, Boscia albitrunca, sem finnst í Kalaharí-eyðimörkinni.
Mynd / wikipedia.org
Rætur að rekja
Fyrsta rótin sem plöntur mynda kallast kímrót og af henni myndast svo
eiginlegar rætur sem algengast er að skipta í trefja- eða stólparót.
Mynd / sweetseeds.es
Fyrir rúmum tíu árum var greint frá
plöntu, Corydalis conorhiza, sem
vex villt í Kákasusfjöllum og til fjalla
í Tyrklandi, sem myndar eins konar
snjórætur. Mynd / newscientist.com
Loftrætur rifblöðku. Vaxi loftrætur
niður í jarðveg verður starfsemi
þeirra sú sama og annarra róta í
jarðvegi. Mynd / mrhouseplant.com