Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2022, Side 15
AðAlHEIðuR GuðmunDSDóTTIR
14
mírmann, söguhetjan veika, þræðir frásagnarlíkanið fram að hinum farsæla
endi.10
Þar sem veikindi söguhetju geta verið margs konar snúast þau eðlilega
ekki öll um líkamleg mein, heldur einnig um geðheilsu. með þetta í huga má
nefna söguhetjur sem hafa hingað til ekki þótt búa yfir mikilli dýpt, heldur
er stundum gert ráð fyrir að þær líði áfram í sinni fastmótuðu frásagnarfléttu
og bregðist við þar sem við á, til dæmis með því að höggva þá sem standa í
vegi þeirra til hægri og vinstri, allt þangað til þær komast í örugga höfn með
verðugan maka sér við hlið. Þótt slíkar söguhetjur hafi eflaust alltaf verið til
verða þær algengar í íslenskum bókmenntum á 14. öld og jafnvel á þeirri
fimmtándu enda er þetta sá tími í bókmenntasögunni þegar verulegra áhrifa
fer að gæta frá munnlegum arfi á borð við ævintýri eða frásagnareiningar
sem í dag eru einkum þekktar í því samhengi. Sameiginleg einkenni þessara
hetja er að þær bregðast við því mótlæti sem herjar á þær af hugrekki og
drýgja jafnvel hverja hetjudáðina á fætur annarri, og ef það er ekki nóg þá
verða þær ósjaldan fyrir álögum. Álögin geta verið tvenns konar, það er um-
breytandi eða huglæg. með umbreytandi álögum er ásýnd söguhetjunnar
breytt og hún verður óþekkjanleg en athafnar sig sem hún má í líki trölls
eða dýrs, oftast nær villidýrs, en að auki er algengt að söguhetjum sé breytt í
fugla.11 Huglæg álög leggjast hins vegar á sál viðkomandi, sem missir jafnvel
viljann til alls nema þess sem álagavaldurinn kveður á um, til dæmis að finna
tiltekinn hlut eða manneskju. Huglæg álög, sem vel má líkja við dáleiðslu,
geta þó einnig falist í verri líðan, það er að segja að álagaþoli sé firrtur gleði
eða svefni.12
Hjálmþér, söguhetja Hjálmþérs sögu og Olvis, og Úlfhamur, söguhetja
Úlfhams sögu, eru dæmi um slíkar hetjur og báðir glíma þeir við þá erfið-
leika sem fylgja því að vera undir huglægum álögum. Í kjölfar álaganna leita
10 Mírmanns saga, útg. Desmond Slay, Editiones Arnamagnæanæ A 17, Copenhagen:
Reitzel, 1997.
11 um vargshami og fuglahami, sjá Aðalheiður Guðmundsdóttir, útg. Úlfhams saga,
Reykjavík: Stofnun Árna magnússonar, 2001, bls. clxxxi–ccxi.
12 um huglæg álög sérstaklega og grundvöll þeirra í mannlegum samskiptum, sjá Aðal-
heiður Guðmundsdóttir, „Enchantment and Anger in medieval Icelandic literature
and later Folklore“, Fictional Practice. Magic, Narration and the Power of Imagination,
ritstjórar Otto Bernd-Christian og Dirk Johannsen, leiden: Brill, 2021, bls. 69–91.
Á 19. öld eru dæmi þess að hugheitir einstaklingar eða kraftaskáld kveði ógæfu eða
jafnvel vitfirringu á fólk. Sjá Eirik Westcoat, Chanting Up the Kraftaskalds. An Inve-
stigation into Their Image, Roles, and Magic, óútgefin doktorsritgerð við Háskóla Ís-
lands, 2021, bls. 173–174.