Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2022, Blaðsíða 47
KATELIn MARIT PARSOnS
46
eðli ákveðinna sjúkdóma og bæði kirkjuyfirvöld og veraldlegir valdhafar sáu
mögulegan ávinning í því að einangra sjúklinga frá heilbrigðum.47 Stofnun
spítala á Íslandi fyrir holdsveika miðaði ekki að því að koma alfarið í veg fyrir
samfélagssmit heldur fyrst og fremst að því að sjá fyrir ósjálfbjarga holds-
veikum fátæklingum sem ekki höfðu í annað hús að venda. Það að holdsveiki
þótti varasöm en leiddi ekki til kerfisbundinnar útskúfunar sést til dæmis í
samþykkt á prestastefnu 29. júní 1660 um að sóknarmenn gætu óskað eftir
að sóknarprestinum yrði gert að hætta að sinna embættinu vegna sýnilegrar
líkþrár.48 Frumkvæðið yrði að koma frá hópi manna innan sóknarinnar en að
öðru leyti var það í höndum prestsins sjálfs að meta hvort hann væri starf-
hæfur. Ekki er einu orði minnst á einangrun hinna sýktu frá öðrum í nær-
samfélaginu eða á eigin heimili.
Þetta er gjörólík afstaða yfirvalda og sú sem Foucault lýsir í Surveiller
et punir en hann skoðar bæði líkþrá og plágu og færir rök fyrir því að eftir-
lit tengt smitsjúkdómum hafi orðið að fyrirmynd víðtækari samfélagslegrar
gæslu sem sneri að siðferðislegri heilsu og óvalkvæðri einangrun hinna sið-
ferðislega sýktu á þar til gerðum stofnunum.49 Það er forvitnilegt að bera
niðurstöðu prestastefnunnar 1660 saman við varðveitt bréf eftir biskupinn
í Björgvin dagsett 10. ágúst 1339 þar sem hann kveður á um að „heilagrar
kirkju lög vilja hvorki né þola að þeir menn sem í þann bardaga falla eður
krankleika er menn kalla máláttusótt eður líkþrá skuli né megi hjá öðrum
mönnum hreinum og heilum samvist hafa“ vegna smithættu.50 Prestar verða
að vera hreinir líkamlega og andlega til þess að gegna prestsembættinu að
mati biskupsins og því ótækt með öllu að leyfa holdsveikum presti að þjóna
áfram. Líkþrái sóknarpresturinn í noregi sem bréfið snýst um þarf að láta
tafarlaust af embætti innan nokkurra daga eftir upplestur bréfsins ellegar
þola bannfæringu sem var allra þyngsta refsingin sem biskupinn gat beitt.
Myndlíking sjúkdómsins við bardaga er áhugaverð í ljósi þess að sjúkdóm-
urinn var með öllu ólæknandi fyrr en á 20. öld og hér virðist ekki síst átt
47 Erla Dóris Halldórsdóttir, Óhreinu börnin hennar Evu. Holdsveiki í Noregi og á Íslandi,
Reykjavík: Ugla, 2020, bls. 155–165.
48 Már Jónsson (ritstj.), Guðs dýrð og sálnanna velferð. Prestastefnudómar Brynjólfs biskups
Sveinssonar árin 1639–1674, Sýnisbók íslenskra alþýðumenningar 10, Reykjavík:
Háskólaútgáfan, 2005, bls. 233–234.
49 Michel Foucault, Surveiller et punir. Naissance de la prison, Paris: Gallimard, 1975.
50 „Hæilaghrar kirkiu logh vilia hvarke ne þola at þeir menn sem i þann bardagha falla
edur krankleika er menn kalla malaatto sott edur liikþra skuli ne meghi hia adrum
monnum reinum oc hæilum samvist hafua“. Íslenskt fornbréfasafn/Diplomatarium
Islandicum III, Kaupmannahöfn: S. L. Möller, 1896, 174–175.