Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2022, Side 48
FARALDURInn Í FARAnGRInUM
47
við baráttu sálarinnar um von um sáluhjálp sem sóknarpresturinn þarf nú
að heyja í veikindum sínum. Sjúklingurinn „fellur“ með því að smitast og
missir siðferðislegan hreinleika en aðeins með því að hlýða og einangra sig
frá öðrum getur hann fengið hjálpræði.
Á Íslandi voru hvorki til pesthús né fangelsi á árnýöld og þó svo að landið
sé varla hægt að skilgreina sem útópískt samfélag er ljóst að eldri innlend
viðhorf til einangrunar og nándar voru nokkuð frábrugðin þeim sem þekkt-
ust á meginlandi Evrópu. Innlend viðhorf til galdurs sem „sálrænnar“ sóttar
voru sömuleiðis frábrugðin þar sem hugmyndir um illar nornir á vegum
andskotans sem unnu kerfisbundið að eyðingu sköpunarinnar náðu aldrei
almennilega rótfesti þótt stakir embættismenn hafi talið það innan verka-
hrings síns að hreinsa samfélagið af galdraiðkendum.51
Jón Ólafsson Indíafari (1593–1679) lýsir því í sjálfsævisögu sinni hvernig
hann lenti illa á milli tanna vaktstjórans fyrir meint brot á einangrun í pe-
starfaraldri í Danmörku undir lok 2. áratugs 17. aldar þegar hann þjónaði
sem hermaður í Krónborgarkastala við Helsingjaeyri. Að eigin sögn laum-
aðist Jón í leyfisleysi til þess að heimsækja svokallað pesthús þar sem Tho-
mas Randers nokkur lá fárveikur. Segir Jón að „í trausti Guðs“ hafi hann
og tveir aðrir félagar Thomasar gengið inn í ,,forstofuna, er þar svo kallast,
það er inn í sjálfar bæjardyrnar“ og kölluðu til konunnar sem réð í pesthús-
inu til þess að forvitnast um líðan Thomasar sem reyndist vera á batavegi.
Vaktstjórinn í Krónborgarkastala fékk veður af ferðinni og trylltist en Jón
stóð á sínu um að hann hefði ekki—tæknilega séð—farið inn í sjálft húsið
og hann svaraði yfirmanninum fullum hálsi að „allir stæði eins naktir fyrir
dauðanum, hvort hann væri innan múra eða utan, þá Guð svo vildi vera láta,
að sjerhver og einn burtleiðast skyldi.“52 Vaktstjórinn missti fljótlega eftir
þetta tvo unga syni úr pestinni og kenndi Jóni um. Hann reyndi að ráða Jón
leynilega af dögum til þess að hefna sín en þeir sættust að lokum eftir íhlutun
sameiginlegs vinar.
Elín Bára Magnúsdóttir bendir á að sjálfsævisaga Jóns Ólafssonar sé að
mörgu leyti þroskasaga þar sem Jón stillir vísvitandi upp ofmetnaði í fram-
komu við yfirmenn sem ákveðnu stefi í fyrri hluta reisubókar sinnar þar sem
51 Samanber til dæmis Magnús Rafnsson, „Hvaða galdur? Ólík viðhorf alþýðu og yfir-
valda“, Galdramenn. Galdrar og samfélag á miðöldum, ritstj. Torfi H. Tulinius, Reykja-
vík: Hugvísindastofnun Háskóla Íslands, 2008, bls. 147–161.
52 Jón Ólafsson, Æfisaga Jóns Ólafssonar Indíafara samin af honum sjálfum (1661), ritstj.
Sigfús Blöndal, Kaupmannahöfn: S. L. Møller, 1908–1909, bls. 92–93.