Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2022, Blaðsíða 52
FARALDURInn Í FARAnGRInUM
51
þekkti hann vel til skrifa um hlutverk sóttmengaðs lofts í að framkalla sjúk-
dóma sem voru algeng í vísindalegum ritum frá Forngrikkjum og allt fram
á 19. öld.67 Míasma eða sóttkveikja í formi eiturgufu var algeng skýring á
faröldrum á miðöldum og árnýöld og tilgátan um áhrif loftslagsins er í fullu
samræmi við önnur skrif um plágur og „sýkt“ landslög þar sem hitastig skipti
máli.68
Tilgáta Jóns um að loftslagið magnaði upp áhrif bólusóttar á norðlægum
slóðum heldur að vísu ekki vatni þar sem bólan reyndist ekki minna mann-
skæð í norður- og Suður-Ameríku hjá þjóðum sem komust í kynni við Evr-
ópubúa á árnýöld. Samofið vísindalegu sjónarmiði fræðimannsins birtist hið
kunnulega minni um dauðadans frá miðöldum en samhengið hefur breyst
þar sem það eru ekki lengur englar eða djöflar sem hella eiturgufunum yfir
líkhrúguna. Grunnavíkur-Jón hafnar siðferðislegu hlutverki faraldursins
sem áfellisdómi yfir samfélagið og leitar þess í staðinn skýringar í mælan-
legum þáttum.
Yfirvöld á Íslandi aðhöfðust að því er virðist lítið til að reyna að stöðva
gang bólufaraldra. Ekki er að sjá að hugmyndir um sóttvarnaaðgerðir hafi
haft teljandi áhrif á viðhorf til hinna sýktu og hinna heilbrigðu jafnvel á fyrri
hluta 18. aldar þegar ákveðin þekking var orðin til um beitingu sóttkvíar og
einangrunar gegn bólusótt.69 Í harmljóðinu ,,Sæti faðirinn himna halla“ eftir
Arndísi Sigurðardóttur um son sinn Sigurð sem dó í bólufaraldri á 17. öld
(líklega 1655–1658 eða 1676–1678) kemur fram ágæt lýsing á sóttarsæng
Sigurðar en hann fékk ekki aðeins þjónustu sóknarprestsins heldur lét hann
skrifa upp eignir og skuldir fyrir andlátið og kvaddi síðan alla ástvini sína
(„ástmenn“) áður en hann felur öndina í hönd himnaföðurins.70 nándin við
hina veiku og deyjandi bólusjúklinga sem Arndís lýsir í harmljóðinu er and-
67 Samanber til dæmis Jón Hjaltalín, Læknínga-kver, Kaupmannahöfn: Hið íslenzka
bókmentafélag, 1840, bls. 43. Míasma-kenningin hélt enn velli löngu eftir að tilvist
örvera hafði verið sönnuð, samanber Jessica Howell, Exploring Victorian Travel Lit-
erature. Disease, Race and Climate, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2014.
68 Lori Jones, „The Diseased Landscape: Medieval and Early Modern Plaguescapes,“
Landscapes 17/2 2016, bls. 108–23.
69 Í Massachusetts í norður-Ameríku voru til dæmis sett lög um sóttkví og einangrun
1701–1702, sjá Elizabeth C. Tandy „Local Quarantine and Inoculation for Small-
pox in the American Colonies (1620–1775)“, American Journal of Public Health 13:
3/1923, bls. 203–7. Þegar einangrun lauk fór fram hreinsun á fötum og öðru sem gat
borið smit.
70 Þórunn Sigurðardóttir, Heiður og huggun. Erfiljóð, harmljóð og huggunarkvæði á 17.
öld, Reykjavík: Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, 2015, bls. 127–26,
131.