Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2022, Page 139

ATLI ANTONSSON
138
samfélag að hamförunum loknum. Í viðleitni til að útskýra hamfarirnar og
koma aftur á röð og reglu í samfélaginu eru hinar hefðbundnu stofnanir
endurreistar, sem leiðir til mikilla vonbrigða fyrir alla þá sem höfðu gert
sér vonir og drauma um breytingar á samfélaginu.51 Skáldsögurnar Jón og
Gestakomur komast bara upp á stig númer tvö. Þær enda áður en stofnanir
samfélagsins eru endurreistar og skilja við frásögnina á því augnabliki þegar
nýr heimur blasir við og von ríkir um að hann verði betri en sá gamli, en
í Mánasteini veldur endurreisn íslensks samfélags á fullveldisdaginn því að
drengurinn er umsvifalaust handtekinn og dæmdur í útlegð.
Rof – eldgos sem þáttaskil
Hamfaraskáldskapur og stórslysakvikmyndir hafa jafnan svipaða söguupp-
byggingu. Sögunum má yfirleitt skipta í það sem gerðist fyrir hamfarirnar,
hamfarirnar sjálfar og svo það sem gerist á eftir. Mesti breytileikinn innan
þessarar formúlu felst í því hvort hamfarirnar eru hluti sögufléttunnar eða
hvort hún byrjar eftir að hamfarirnar hafa átt sér stað. Þá verður frásögnin
um hamfarirnar hluti af baksögu. Í sögum sem gerast eftir endalokin eru
hamfarirnar afstaðnar, heimurinn er í rúst og upplýsingarnar um heiminn
eins og hann var berast í gegnum minningar persónanna. Í klassískum stór-
slysakvikmyndum eins og jarðskjálftamyndinni Earthquake (1974) og kjarn-
orkustríðsmyndinni The Day After (1983) skiptist sagan í þrjá nokkuð jafna
þætti: heimurinn fyrir hamfarirnar kynntur, hamfarirnar sjálfar og afleiðingar
hamfaranna. Loks eru til sögur þar sem hamfarirnar gerast í blálokin eftir
að þeim hefur verið spáð og þeirra beðið. Dæmi um þetta er atómsprengju-
dramað The Miracle Mile (1988) þar sem sprengjan springur yfir Los Ange-
les í lokasenunni á meðan elskendurnir fallast í faðma. Sameiginlegt öllum
þessum sögum er einhvers konar rof. En líkt og Auður Aðalsteinsdóttir hefur
bent á má almennt lesa flestar íslenskar náttúruhamfaraskáldsögur sem við-
bragð við rofi nútímans.52
Næstu skáldsögur sem hér verða ræddar sviðsetja hver með sínum hætti
rofið í módeli Victors Turner af samfélagssjónleikjum. Þær snúast um það
sem Arnold van Gennep skilgreindi sem forþröskuldsathafnir, það er að segja
myndhverfðan dauða þar sem einstaklingar þurfa að skilja eftir sitt gamla
sjálf.53 Þótt skáldsögurnar Allt með kossi vekur eftir Guðrúnu Evu Mínervu-
51 Heinrich von Kleist, „Jarðskálftinn í Chili“, Bjartur og frú Emilía 3/1996, Hjálmar
Sveinsson þýddi úr þýsku, bls. 25–39.
52 Auður Aðalsteinsdóttir, „Náttúruhamfarir og rof nútímans“, bls. 177–196.
53 Victor Turner, Dramas, Fields, and Metaphors, bls. 38.