Bókasafnið - 01.01.2003, Qupperneq 8

Áslaug Agnarsdóttir
Enginn lifir orðalaust
- úr sögu orðabóka
Legere, et non intelligere, neglegere est.
(Cato, Marcus Porcius, 234-149 f. Kr.)
Að lesa án þess aö skilja það sem maður les
ber vott um ákveðið hirðuleysi; eitthvað á
þá leið sagði Cato forðum. Á dögum Catos
voru engar orðabækur sem hægt var að
fletta upp í til að leita skýringa og því var fólki nokkur
vorkunn. Nú á tímum búa lesendur víðast hvar í
heiminum við aðrar aðstæður, ekki síst við íslending-
ar sem margir hverjir hrepptum óvænt hnoss í jóla-
gjöf á síðustu jólum. Hér er átt við þriðju útgáfu
íslenskrar orðabókar sem leit dagsins ljós í byrjun nóv-
embermánaðar hjá forlaginu Eddu undir ritstjórn
Marðar Árnasonar málfræðings. Það telst ávallt til
tíðinda þegar ný móðurmálsorðabók kemur út enda
munu hafa selst hvorki meira né minna en 1.637 ein-
tök af orðabókinni í forsölu. Hún var auk þess mest
selda bókin á íslandi dagana 1. til 18. nóvember, sam-
kvæmt samantekt Félagsvísindastofnunar.
í þessari grein ætla ég að velta orðabókum al-
mennt fyrir mér, athuga gildi þeirra og fjölbreytileika
og stikla á stóru í sögu móðurmálsorðabóka í Evrópu.
Cato, höfundur latneska spakmælisins hér að
ofan, hafði vissulega rétt fyrir sér. Það er lítið gagn í
lestri nema að lesandinn skilji það sem hann les. Þar
koma orðabækur að góðum notum. Orðabækur eru
reyndar mest notuðu handbækur í heimi. Ólíkt öðr-
um handbókum eru þær til á fjölda heimila, notaðar
jafnt af skólabörnum sem fullorðnum. Orðabækur
eru þó ekki bara handbækur; þeir eru ófáir sem segj-
ast hafa yndi af að blaða í orðabókum sér til gamans
jafnt sem gagns. Það er vissulega bæði fróðlegt og
skemmtilegt að fletta orðabókum, velta fyrir sér
merkingu orða og hvernig skilningur einstakra orða
hefur breyst í tímans rás. Á bak við vandaða orðabók
er oftast margra ára ef ekki áratuga vinna, vinna sem
er bæði erfið og tímafrek. Sumar orðabækur eru verk
Ég segi alltaf færri og færri orð enda hafði ég lengi á
þeim illan bifur.
Sigfús Daðason: Hendur og orð.

Ritstjóri Ox/ord English Dictionary, James A.H. Murray, uið
orðabófeastör/.
eins manns en yfirleitt eru höfundar orðabóka fleiri
en einn. „To make a dictionary is dull work,“ sagði
enski orðabókarhöfundurinn Samuel Johnson í
frægri orðabók sinni undir orðinu „dull“, og svo skýrir
hann orðið lexicographer (höfundur orðabókar) sem „A
writer of dictionaries, a harmless drudge". Hvort hon-
um hafi verið full alvara með þessu skal ósagt látið en
þeir orðabókarhöfundar eru áreiðanlega í meirihluta
sem hafa haft ánægju af sinni vinnu.
Orðabækur eru margvíslegar, bæði hvað varðar
efni og form. Orðabók getur verið eintyngd, t.d. móð-
urmálsorðabók, tvítyngd eða jafnvel fjöltyngd. Tví-
tyngdar orðabækur hafa þann tilgang að opna mönn-
um sýn inn í eitt tungumál gegnum annað og eru not-
aðar við tungumálanám eða þegar verið er að þýða
6
BÓKASAFNIÐ 27. ÁRG. 2003