Bókasafnið - 01.01.2003, Side 11

Orðið dictionary, sem er dregið af latneska orðinu dictio
sem þýðir orð, var fyrst notað af enska skáldinu og
málfræðingnum John Garland (1180-1252) um orðalista
sem hann gerði yfir latnesk orð sem honum fannst
erfitt að muna (Dictionarius cum commento).
var farið að gefa henni meiri gaum og semja tví-
tyngdar orðabækur þar sem latínan var þýdd yfir á
tungumál viðkomandi lands. Þekktar eru latnesk-
ensku orðabækurnar Medulla grammatice frá 1460 og
Ortus vocabulorum frá um 1500. Um 1400 var einnig
samin orðabók, Promptuarium parvulorum, sem gaf
latneska merkingu enskra orða.
Síðmiðaldir
Á15. öld voru sem sagt önnur tungumál en latína far-
in að skipa veigameiri sess en áður. ítalskur orðabók-
arhöfundur, Ambrogio Calepino, samdi mikla orða-
bók, Dictionarium latinum, sem var gefm út 1502 í
Reggio (nú Reggio nell’Emilia) með orðum sem voru á
latínu og sjö öðrum málum, hebresku, gallísku,
ítölsku, grísku, spænsku, þýsku og flæmsku. Bók
þessi var endurprentuð a.m.k. þrjátíu sinnum og vin-
sældir hennar voru slíkar að farið var að kalla orða-
bækur caiepin eftir höfundinum.
Bylting í bókagerð gjörbreytti heiminum. Jo-
hannes Gutenberg fann upp prentlistina. í kjölfar
siðaskiptanna vaknaði þörf fyrir nýjar Biblíuþýðingar
yfir á þjóðtungurnar auk ritverka Lúters, Kalvíns o.fl.
Á 17. öld má segja að móðurmálsvakning hafi orðið í
Evrópu. Málvísindastofnanir spruttu upp og áttu m.a.
að sinna því verkefni að semja orðabækur. Þær fyrstu
voru stofnaðar á Ítalíu, Spáni og í Frakklandi; seinna
fylgdu fleiri lönd í kjölfarið. Elsta mikla móðurmáls-
orðabókin var gefin út í Flórens af vísindafélaginu
Accademia della Crusca árið 1612. Richelieu kardínáli
átti frumkvæðið að því að stofna sambærilegt félag
Académie Frangaise í Frakklandi árið 1635. Árið 1694
gaf franska akademían út sína orðabók og á árunum
1726-1739 kom spænsk orðabók spænsku akadem-
íunnar út. Tilgangur þessara orðabóka var ekki fyrst
og fremst að skrá tungumálið eins og það var með
skýringum heldur að skrá málið eins og málvísinda-
menn töldu æskilegt að það væri notað. Orð voru
valin í orðabækurnar og gætti þar mikillar íhalds-
semi.
England
Ensk-ensk orðabók var gefin út í fyrsta sinn árið 1604.
Það var „A table aíphabeticall, conteyning and teaching
the true writing and understanding of hard usuall English
wordes, borrowed from the Hebrew, Greeke, Latine, or
French. With the interpretation thereof by plaine English
toords, gathered for the benefit & helpe of Ladies, Gentle-
women, or any other unsfeil/ull persons. Whereby they may
the more easilie and better vnderstand many hard English
wordes, which they shall heare or read in Scriptures,
Sermons, or elswhere, and also be made able to use the
same aptly themselues". Þessi nýstárlegi titill lýsir vel
tilgangi bókarinnar sem var, eins og þá tíðkaðist
gjarnan, að útskýra illskiljanleg orð, þ.e. fyrst og
fremst tökuorð í ensku máli.
Höfundur þessarar orðabókar var enskur kennari
Robert Cawdry. í bókinni voru 2543 orð og skýrði
hann þau með samheitum. Stundum gaf hann auk
þess upplýsingar um uppruna orðsins. Dæmi: [fr]
adiew, farewell. Orðabókin var sú stærsta sinnar teg-
undar á þessum tíma og er gott dæmi um að orðalist-
arnir voru að byrja að líkjast nútímaorðabókum. Þessi
orðabók er aðgengileg á Netinu.
Það tíðkaðist lengi vel að gera eingöngu lista yfir
erfið orð eins og Cawdrey gerði en sleppa þeim sem
voru á hvers manns vörum og allir skildu. Það þótti
óþarfi. Á 18. öld vildu orðabókarhöfundar jafnframt
kenna fólki að skrifa og tala rétt mál. Slangur var
t.a.m. yfirleitt ekki tekið með.Titill orðabókar meþód-
istans Johns Wesley (sem var gefin út án höfundar-
nafns árið 1753) er The Complete English Dictionary, ex-
plaining most of those hard words which are found in the
best English writers. By a louer o/ good English and com-
monsense.
Á 18. og 19. öld spruttu víða í Evrópu upp málvís-
indafélög sem höfðu það að leiðarljósi að hlúa að
móðurmálinu. í Englandi var fyrst stofnað málvís-
indafélag 1830. Þrátt fyrir það var um miðja 18. öld
gefin út orðabók sem stóðst nánast samanburð við
þær frönsku, spænsku og ítölsku sem fyrr eru nefnd-
ar. Orðabókin sem um ræðir var verk eins manns og
jafnframt stórfenglegt brautryðjendaverk. Höfundur-
inn var Samuel Johnson (1709-1784) en hann hefur
verið nefndur „one man academy" (eins manns vís-
indafélag) fyrir vikið. Orðabók hans kom út árið 1755
og nefnist A Dictionary ofthe English Language. Hún var
heilar 2.300 blaðsíður að lengd í tveimur bindum.
Johnson var afkastamikill en að mörgu leyti sér-
kennilegur höfundur. Orðskýringar hans þóttu vand-
aðar og ítarlegri en hafði tíðkast fram að þessu en
stundum lét hann skína í persónulega fordóma og
skoðanir eins og í frægri skýringu hans á orðinu hafr-
ar (oats= a grain, which in England is generally given
to horses, but in Scotland supports the people) eða
orðinu eftirlaun (pension=a pay given to a state
hireling for treason against his country). Johnson not-
aði mikið tilvísanir úr bókmenntum til að lýsa merk-
ingu orða og var fyrstur manna til þess. Auk orðabók-
arinnar er hann þekktur fyrir ævisögu sína sem vinur
hans James Boswell skráði.
Árið 1830 var stofnað málvísindafélag í London,
Philological Society of London. Á fundi sem haldinn
var í félaginu árið 1857 í London Library hélt málvís-
indamaðurinn Richard Trench fræga ræðu þar sem
hann komst svo að orði: „Orðabók er skrá yfir tungu-
BÓKASAFNIÐ 27. ÁRG. 2003
9