Heima er bezt - 01.03.2003, Blaðsíða 21

Innviðir H2-klukkunnar.
Betri úr og billegri
Lengdarnefnd bar því meðal annars
við að skipsklukkur Harrisons væru
svo dýrar að þær yrðu seint raunhæf
lausn á vanda sjófarenda. Fljótlega
komu á markað ódýrari sjóúr, sem
voru jafnframt betri en fyrirmyndirn-
ar. Samt var sjóáttungurinn um hríð
algengt tæki til staðarákvörðunar,
enda ódýrari en nokkurt sjóúr, en að
vísu aldrei eins nákvæmur og að-
eins brúklegur þegar sást til tungls
og stjarna.
Breskur stjarnfræðingur, Ge-
orge Biddell Airy, skilgreindi á
19. öld einkunnakvarða fyrir
nákvæmni klukkna, og er ein-
kunnin því lægri sem klukkan
gengur jafnar. Ódýrt kvarsúr,
keypt 1983 á sex Bandaríkja-
dali, var mælt á þessum kvarða
og hlaut einkunnina 3,1. A sama
kvarða fékk H4-úr Harrisons 124,4,
og vandað sjóúr, Kullberg 8472,
mældist 1913 með einkunnina 9,9.
átti hún að taka mið af þessu tvennu.
Hún fól kunnum úrsmiði í Lundún-
um, Larcum Kendall, að smíða sjóúr
eftir H4-teikningum Harrisons. Fyrir
það tók Kendall 450 pund (um 2
milljónir króna á nútímagengi).
Sjálfur hafnaði Harrison tilboði frá
Sardiníukonungi, sem vildi kaupa af
honum sjóúr af H4-gerð á þúsund
pund.
Þverastur nefndarmanna reyndist
Nevil Maskelyne, stjarnfræðingur,
sem hafði ótrú á staðarákvörðun á
sjó með klukkum. í þess stað lagði
hann til að stuðst yrði við gang
tungslins.
Sjóáttungur eða sjóúr?
Tunglið er það miklu nær jörðu en
stjörnurnar að það fer eftir því hvað-
an af jörðu er horft, við hvaða hluta
himins það ber. Arið 1731 kom fram
hornamælir, sjóáttungurinn, en með
honum var hægt að ákvarða allná-
kvæmlega breidd staðar út frá horn-
inu á milli tungls og tiltekinnar
stjörnu.
Það stóð í fyrstu í vegi fyrir notkun
þessa mælis að hvorki voru til nægi-
lega nákvæmar töflur um gang
stjarna né tungls, auk þess sem
staðarákvörðunin kallaði á t
flókna og tafsama útreikninga. sá
Þýskur stærðfræðingur, Tobias
Mayer, reiknaði nýjar töflur út
frá fræðilegum forsendum læri-
föður síns, Leonhards Eulers,
sem var einn mesti stærðfræö-
ingur allra tíma. Töflur Mayers
komu út í Göttingen 1752 og ™
næstu árin voru þær kynntar sem
hjálpartæki til staðarákvörðunar á
sjó með sjóáttungi. Að tillögu
Lengdarnefndar veitti breska þingið
árið 1765 ekkju og börnum Mayers
hluta verðlaunanna, 3000 pund, auk
þess sem Euler fékk 300 pund fyrir
fræðilegt framlag sitt. Töflur Mayers,
í endurbættri útgáfu Maskelynes,
komu út á latínu og ensku í Lundún-
um árið 1770.
Konungur skerst í málið
Sonur Johns Harrisons, William, leit-
aði loks ásjár konungs árið 1772.
Faðir hans var þá 79 ára. Georg kon-
Meistarasmíð Harrisons, H4.
ungur 111. hét því að skerast í málið.
Hann ákvað að prófa sjálfur nýjasta
sjóúr Harrisons, H5, og fylgdist með
gangi þess í tíu vikur ásamt einka-
stjarnfræðingi sínum og Harrison
yngri. Úrið gekk svo rétt að ekki
skeikaði nerna þriðjungi úr sekúndu
á sólarhring.
Árið eftir, 1773, fékk Harrison
launin loks að fullu greidd fyrir
milligöngu konungs.
Sjóúrið sem hjálpartæki
við landkönnun
Landkönnuðurinn James Cook
kafteinn tók við H4-úrinu sem
Kendall smíðaði eftir lýsingu Harri-
sons. Hann notaði það í annarri sjó-
ferð sinni um suðurhöf í júlí 1772 til
júlí 1775 og bar á það mikið lof. í
leiðarbók hans er að finna setningar
eins og „vor tryggi vinur, úrið“ og
„vegvísirinn, sem aldrei bregst“.
John Harrison hlýddi á níræðis-
aldri á þetta hól. Hann lést 24. mars
1776.
Heimildir
Þessi grein er að verulegu leyti unnin eftir grein
höfundar, sem birtist í Almanaki Þjóðvinafélags-
ins um árið 1994. Helstu heimildir að þeirri
grein eru:
The Dawn of Modem Navigation. The
Economist, 325/7791,26.12 1992-8.1. 1993.
Forbes, Eric G.: Who Discovered Longitude at
Sea? Sky and T elescope, jan. 1971.
R.W.S.: A $6 Watch Beats Harrison’s
Chronometer. Sky and Telescope. júní 1988.
Heima er hezt 1 17