Heima er bezt - 01.03.2003, Blaðsíða 42

að steypa jámkúlur, sem dugðu
miklu betur en grjótið.
En menn notuðu ekki aðeins
fallbyssur á þessum fyrstu öldum
púðursins, því að brátt var tekið að
þrengja og lengja byssuhlaupið og
komu þá fram venjulegar byssur
sem hermenn gátu borið með sér í
bardögum. Þessar hermannabyssur
voru lengi vel svo stórar og þungar
að það þurfti tvo menn til að færa þær úr stað og skjóta af
þeim. Hægvirkar voru þær líka, því svo seint sem í 30 ára
stríðinu á fyrri hluta 17. aldar, þótti gott ef ekki liðu meira
en fimm mínútur milli skota úr hverri byssu. Lengi vel
vom líka öll skotvopn framhlaðningar og var þá kveikt í
púðrinu með blysi eða kyndli sem borinn var að smápípu
aftast á hlaupinu. Loks var það svo undir miðja 19. öld
sem menn fundu upp byssulásinn, skothylkið og hvellhett-
una. Þar með komust aftanhlaðningar í gagnið og gömlu
framhlaðningarnir hurfu að mestu úr notkun á næstu ára-
tugum.
Með tilkomu skotvopna breyttist stríðstæknin smám
saman. Fyrrum höfðu brynjaðir riddarar ráðið að mestu
úrslitum hverrar ormstu, en slíkir hermenn stóðust þó
ekki byssukúlur til lengdar. Þannig misstu riddarar og þar
með aðalsstétt smám saman sérréttindi sín, en fótgöngulið
ótiginna manna og búið skotvopnum fór að skipta sköpum
í öllum styrjöldum. Á fyrri tíð höfðu kastalar aðalsmanna
verið nánast óvinnandi vígi, en
einnig það breyttist eftir að fallbyss-
ur komust í gagnið. Veldi aðalsins
sem yfirstéttar í hemaði og þar með
landstjóm var því brátt úr sögunni,
svo að fátt stóð þar eftir nema inni-
haldslausir titlar. Púðrið átti þannig
mikinn þátt í að breyta lagskiptu
stéttaþjóðfélagi miðalda í borgara-
samfélag síðari tíma, þar sem allir
menn eru jafnir samkvæmt stjórnarskrá. Og þótt púðrið sé
ekki lengur notað í hernaði og önnur og margfalt öflugri
sprengiefni hafi fyrir löngu leyst það af hólmi, þá var upp-
finning þess á sínum tíma afar örlagarík og markaði óaf-
máanleg þáttaskil í veraldarsögunni.
Ekki er gott að segja hvenær byrjað var að nota byssur
hér á landi. Þegar Magnús kæmeistari, lífvarðarforingi
Jóns biskups Gerrekssonar, bað Margrétar Vigfúsdóttur á
Kirkjubóli á Miðnesi og fékk synjun, reiddist hann ákaf-
lega og réðst með hernaði á bæinn og brenndi hann. Mar-
grét komst naumlega undan, en Ivar jungkæri, bróðir
hennar, var skotinn til bana. Er það líklega með því fyrsta
sem getið er um byssuskot hérlendis. Síðan er oft talað um
byssunotkun í ófriði þeim sem hér varð í aðdraganda siða-
skiptanna á 16. öld, svo að þá voru skotvopn ömgglega
orðin talsvert algeng,. þótt varla yrðu byssur almennings-
eign fyrr en löngu síðar.
Úr hlaðvarpanum Framhald afbls. 100
Þannig gekk Jóhann klæddur árið um kring og hvernig
sem viðraði og vildi ekki öðru klæðast. Ekkert þýddi að
gefa honum ný föt og var það þó reynt. Lét hann þá
gömlu fötin í einhvern pinkilinn og fór í þau nýju, en ætíð
var hann búinn að rífa nýju fötin öll í druslur svo að víða
sá í hann beran, þegar hann kom til næsta bæjar. Þó að
honum væm gefin föt á hverjum bæ þá reif hann þau
jafnharðan í druslur á milli bæja. [ ... ]
Þegar Jóhann kom á bæi kvaddi hann aldrei dyra heldur
gekk rakleitt inn og eins þótt einhveijir væru úti. Þegar
hann kom til baðstofii heilsaði hann aldrei neinum manni
heldur settist þegjandi þar sem hann fann sæti. Ef einhver
yrti á hann svaraði hann aðeins einu eða tveimur orðum.
[...]
Aðra nóttina sem Jóhann gisti, urðum við vör við að
hann fór allsnakinn upp úr rúminu, skömmu eftir að hátt-
að var, og fór út á hlað þótt hríðarveður væri. Eldri bræð-
ur mínir fóru í humátt á eftir honum, því að varasamt var
talið að fara allsnakinn út í slíkt veður. Sáu þeir þá að Jó-
hann fór þar í snjóskafl á hlaðinu og velti sér rækilega í
honum til að fá sér snjóbað. Þeir fóru þó inn nokkru á
undan honum svo að hann yrði þeirra ekki var. Þegar
hann kom inn strauk hann sig vandlega um kroppinn og
lagðist að því búnu til svefns og svaf til morguns. Ekki
skalf hann eða virtist verða neitt kalt við þetta.“
Sérkennilegir hafa þessir einstaklingar verið og tals-
verðan svip hafa þeir sett á samtíð sína. Læknavísindin og
athvörf ýmis konar, hafa átt sinn stóra þátt í því, auk al-
mennt batnandi ástands með þjóðinni, að þessi stétt hvarf
af vettvangi. Er það auðvitað vel, en mannlegt eðli er
jafnan samt við sig, og hafa sumir eðlisþátta þessa fólks
sjálfsagt breytt um farveg og birtst í einhverju öðru, sem
meira hæfir umhverfi nútímans.
Jóhann beri var hygg ég með nafnkunnari förumönnum
síns tíma, sem auðvitað hafa allir verið hver með sínu
móti. Hann verður kannski ekki tekinn sem nákvæmur
samnefnari sinnar stéttar því þar hefur manngerðin verið
jafn sundurleit og almennt er meðal fólks. En þó líf föru-
fólksins og aðstæður væru sjaldnast gleðiefni, þá var
þetta fólk óneitanlega áberandi þáttur í þjóðlífi íslendinga
á öldum áður og kvistir í mannlífinu, sem áttu sinn til-
verurétt eins og hver annar og hefur það áreiðanlega oft á
tíðum lífgað upp á tilveru landans í fábreytni hversdags-
ins.
Guöjón Baldvinsson.
138 Heima er bezt