Læknaneminn - 01.04.1988, Blaðsíða 41

Um krabbamein og erfðir
Nokkmar hugleiðingar um arfgeng krabbamein og önnur
Óskar Þór Jóhannsson aðstoðarlæknir
Inngangur
Á árunum 1985-86 vann
undirritaður að B.S. verkefni við
Læknadeild Háskóla Islands.
Verkefnið fólst í því að einangra
erfðaefni (DNA) og setja upp
aðferð til greiningar þess við
frumulíffræðideild Rannsókna-
stofu Háskólans í Meinafræði.
DNA var unnið úr blóðsýnum sem
fengin voru úr þremur áttum:
a) Ættum þar sem
brjóstakrabbamein er algengt og
ætla má að erfðaþættir komi við
sögu.
b) Konum greindum með
brjóstakrabbamein, en ekki með
náskyldan ættingja með
brjóstakrabbamein.
c) Heiibrigðum einstak-
lingum sem áttu engan náskyldan
ættingja með krabbamein.
Sú rannsókn sem hafist var
handa við fólst í athugun á
genasamsætum (allele) c-Ha-ras
prótóonkógensins, en rannsóknir
erlendis bentu til að sjaldgæf
afbrigði þeirra væru algengari
meðal krabbameinssjúklinga en
annarra (1). Niðurstöður fyrsta
áfanga þessa verkefnis voru lagðar
til grundvallar að B.S. ritgerð sem
kynnt var í B.S. fyrirlestri í mars
1987. Annar áfangi er nú langt
kominn. Síðastliðið sumar hófst
þriðji áfangi þessa verkefnis í
samvinnu við Krabbameinsfélag
Islands. Þessi áfangi fól í sér að farið
var yfir nálægt 100 ættarskrár
kvenna með brjóstakrabbamein og
loksvaldar nokkrarættirtil frekari
athugunar. Ætlun er að hefja
bráðlega tengslakönnun (Linkage
study) með það fyrir augum að
kortleggja hugsanleg gen sem
tengjast krabbameinsmyndun.
I þessari grein ntun einkum
vera fjallað um nokkur atriði tengd
erfðum krabbameina og vikið að
nýlegum uppgötvunum um eðli
þeirra. Farið verður heldur hratt yf ir
sögu og ekki í smáatriðum, enda
þau ekki ljós. Ekki ber að líta á
grein þessa sem heimildarrit um
ættlæg krabbamein, frekar sem
kynningu, sem hefur það markmið
að varpa ljósi á hví það er svo
mikilvægt að spyrja um ættarsögu
þegar grunur leikur á krabbameini.
Hvað eru ættlæg
krabbamein?
Svarið við þessu er
tiltölulega einfalt, ættlæg
krabbamein eru krabbamein sem er
að finna í ákveðinni ætt og þá
yfirleitt tíðari þar en almennt. Hins
vegar er ekki eins auðvelt að svara
þeirri spurningu hvort þessi
krabbamein séu arfgeng, þ.e.
mynduð vegna erfðagalla frentur en
t.d. vegna áhrifa sameiginlegs
umhverfis og lífsvenja. Það mun
ekki hafa verið fyrr en um miðja
síðustu öld að menn tóku eftir að
krabbamein voru algengari í
sumum ættum en öðrum. Franski
læknirinn Paul Broca birti 1866
bækling þar sem hann setur fram
þá kenningu að háa tíðni brjósta og
lifrarkrabbameins sem var að finna
í ætt eiginkonu hans væri að rekja til
arfgengs galla í þeim vef sem æxli
myndast í (2,3). Síðan þá hafa
safnast saman upplýsingar sem
benda til að arfgeng krabbamein
séu til, þ.e. í erfðasafni ættarinnar
sé að finna einhverja breytingu sem
eykur líkur á krabbameini meðal
þeirra sem erfa hana. Ástæða þess
að óljóst orð eins og breyting er
notað er sú að margar mismunandi
forsendur eru fyrir krabbameini
eins og síðar verður vikið að.
Flokka má arfgeng
krabbamein í mismunandi
erfðaflokka s.s. ríkjandi og víkjandi
erfðir. Að auki virðist í nokkrum
tilvikum frekar vera um að ræða
arfgenga tilhneigingu en
skilgreindar erfðir og er sá flokkur
hér nefndur óljósar erfðir. Lítum
nánar á þessa flokka:
a) ríkjandi arfgeng æxli
Átt er við krabbamein eða
æxli sem birtist með ríkjandi hætti í
ætt. Það má þannig t.d. finna í
hverri kynslóð, svipgerð (þ.e.
krabbamein) birtist í u.þ.b.
helmingi þeirra sem geta erft genið
og erfist niður frá þeim sem sýna
svipgerð gens. Þetta er einföldun
því ýmsir þættir s.s. sýnd
(penetrance), síðbúin birting
(manifestation) og mismunandi
tjáning (expression) gens hafa
LÆKNANEMINN 1/1988-41. árg.
39