Læknaneminn - 01.04.2005, Blaðsíða 64

Stofnfrumur: Uppruni og meðferðarmöguleikar
hanseyjum briskirtils. Vísindamenn vona að hægt verði að rækta
slíkar frumur og græða þær í viðkomandi sjúkling. Tilraunir með
sykursjúkar mýs hafa gefið góða raun þar sem ígræðsla frumna
hefur náð að leiðrétta glúkósamagn í blóði í sumum tilfellum (13).
Hvað varðar mannfólkið þá hafa bæði fullorðinsstofnfrumur og
stofnfrumur úr fósturvísum verið rannsakaðar og ýmsar áhuga-
verðar en umdeildar niðurstöður litið dagsins Ijós. Árið 2001 var
tilkynnt að tekist hefði að rækta insúlínseytandi frumur út frá
stofnfrumum úr mannafósturvísum in vitro (14). Síðan þá hafa
margir efast um niðurstöðurnar af ýmsum ástæðum og tveimur
árum síðar framkvæmdi annar hópur stóra tilraun þar sem ekki
fengust sömu niðurstöður (15). Árið 2004 voru enn birtar niður-
stöður úr umfangsmikilli tilraun þar sem insúlín framleiðandi
frumur náðu að ræktast (16).
Þekkt er hversu varanlegir taugaskaðar geta verið, hvort sem
um er að ræða vegna hrörnunarsjúkdóma eða slysa. Parkinson
sjúkdómur hefur tiltölulega afmarkaða meinafræði, þ.e. hrörnun
dópamínframleiðandi taugunga í substantia nigra svæði heila og
nigrostriatal boðleiðinni. í Svíþjóð eru rannsóknir vel á veg
komnar þar sem klínískar vefjaígræðslu tilraunir eru hafnar á fólki
eftir miklar rannsóknir með mýs. Tekist hefur að græða heilavef
í Parkinson sjúklinga sem er ríkur af dópamínframleiðandi taug-
ungum úr mannafóstrum sem hafði verið eytt. Sannað þykir að
ígræddu taugungarnir lifa í allt að tíu ár þrátt fyrir að sjúkdóms-
ferlið stöðvist í raun ekki og eigin taugungar sjúklinganna halda
áfram að hrörna. ígræðslurnar hafa í vissum tilfellum náð að
koma stjórn á dópamínlosun og sumir sjúklingar getað hætt
inntöku lyfja eins og L-dopa í mörg ár og lifað eðlilegu lífi (17).
Ofangreindar tilraunir sýna að mögulegt er að græða vef í heila
sjúklinga og vonast vísindamenn til að í framtíðinni verði hægt að
nýta stofnfrumur til að rækta nægilegt magn af vef. Vel hefur
gengið að rækta æskilegar frumur út frá stofnfrumum úr fóstur-
vísum apa og músa en verr úr fósturvísum manna hingað til. Að
auki hefur verið reynt að einangra fullorðinsstofnfrumur úr heilum
sjúklinga og hefur það gengið misjafnlega. Slíkt væri þó vita-
skuld góður kostur m.t.t. títtnefndra ónæmisfræðilegra vanda-
mála sem geta verið afar flókin. Svipaðar rannsóknir fara fram
m.t.t. Huntington sjúkdóms, mænuskaða og Alzheimer sjúk-
dóms svo eitthvað sé nefnt (18). Að auki hefur verið græddur
taugavefur í heila sjúklinga sem hafa fengið heilaslag sem olli
vefjaskemmdum á afmörkuðum svæðum í basal ganglia. í
sumum tilfellum varð örlítill bati (19). Slíkar ígræðslur eru vita-
skuld mun erfiðari enda margar frumugerðir sem verða fyrir
skemmdum.
Drep í hjartavöðva þykir augljós ábending fyrir mögulega
framtíðarnýtingu stofnfrumna og eru tilraunir á því sviði lengra
komnar en með flest önnur líffæri. Framkvæmdar hafa verið
nokkrar klínískar tilraunir þar sem stofnfrumum, upphaflega úr
beinmerg, hefur verið sprautað inn í kransæð sjúklinga sem hafa
fengið brátt hjartaslag (acute myocardial infarct). Hjá mörgum
sjúklingum varð aukning á samdráttarhæfni vinstra hvolfs hjart-
ans og markverð minnkun á stærð dreps í vöðvanum (20). Bent
hefur verið á ýmsar brotalamir í þessum rannsóknum eins og
lítinn fjölda sjúklinga. Einnig hafa hafa gagnrýnendur bent á að
lítið er vitað um nákvæma verkun stofnfrumnanna og gefið í
skyn að hlutverk þeirra í batanum sé ekki eins veigamikið og
haldið er fram. Þeir sem eru fylgjandi áframhaldandi klíniskum
rannsóknum nefna hins vegar að slæmar aukaverkanir séu ekki
tölfræðilega marktækar og að flest hjartalyf sem notuð eru í dag
voru prófuð á mönnum án ítarlegrar vitneskju um verkun þeirra,
aðra en bætta hjartastarfsemi (21).
Ekki sér fyrir endann á þessum deilum enda hófust tilraunirnar
á mönnum eftir miklar og endurteknar tilraunir þar sem hjarta-
slag var framkallað í músum. Orlic og félagar þóttu til að mynda
árið 2001 ugglaust sýna fram á að ígræddar ósérhæfðar stofn-
frumur úr beinmerg umbreyttust (transdifferentiation) í hjarta-
vöðvafrumur sem bættu starfsemi hjartans og voru niðurstöð-
urnar birtar í hinu virta vísindatímariti Nature (22). Árið 2004 var
þessi kenning hins vegar afsönnuð í ítarlegri tilraun af vísinda-
mönnum við Stem Cell Center í Svíþjóð þar sem í Ijós kom að
eiginleg umbreyting á sér ekki stað heldur samruni beinmergs-
stofnfrumna og hjartavöðvafrumna (transfusion) og voru niður-
stöðurnar birtar í Nature Medicine (23).
Sem stendur er ómögulegt að segja hvort stofnfrumurann-
sóknir nái að uppfylla þær læknisfræðilegu óskir sem til þeirra
eru gerðar en athuga ber að þó einungis reynist fótur fyrir hluta
væntinganna er engu að síður um talsverðan árangur að ræða.
Hér er á ferðinni umdeilt rannóknarefni og má sem dæmi nefna
að George W. Bush Bandaríkjaforseti hefur lagt bann við opin-
berum fjárstuðningi við rannsóknir á stofnfrumum úr fósturvísum
þar í landi af trúarástæðum. Það er merkilegt í Ijósi þess að
Bandaríkjastjórn styður slíkar rannsóknir annars staðar, t.d. í
Svíþjóð. Á íslandi eru slíkar rannsóknir bannaðar samkvæmt
lögum um fósturvísa frá árinu 1996. Samfylkingin hefur lagt fram
tillögu til þingsályktunar um rannsóknir á stofnfrumum úr
svokölluðum umframfósturvísum sem verða til við glasafrjóvg-
anir og yrði ella eytt. Slík nálgun er algeng í nágrannaþjóðum
íslands og var það til að mynda niðurstaða þjóðaratkvæða-
greiðslu sem haldin var í Sviss í lok ársins 2004. Umræðan hefur
verið lítil á íslandi en þó virðast íslendingar almennt vera frjáls-
lyndir gagnvart stofnfrumurannsóknum eins og könnun Trausta
Óskarssonar, læknanema o.fl., meðal íslenskra lækna, lögfræð-
inga og presta leiddi í Ijós (24).
Þakkir fá Johan Flygare, Maria Johanson og Jens Nygren fyrir
upplýsandi umræður. Einnig ber að þakka Helgu Jóhönnu Odds-
dóttur og Sverri Inga Gunnarssyni fyrir yfirlestur og góð ráð.
Heimildir
1. Thomson J, et al. 1998. Embryonic stem cell lines derived from human
blastocysts. Science. 282: 1145-1147.
2. Gudjonsson T, Villadsen R, Ronnov-Jessen L, Petersen OW. 2004.
Immortalization protocols used in cell culture models of human breast
morphogenesis. Cell Mol Life Sci. 19-20: 2523-34
3. Sorrentino BP. 2004. Clinical strategies for expansion of hematopoietic
stem cells. Nat Rev Immunol. 11: 878-888.
4. Karlsson S, Ooka A, Woods NB. 2002. Development of gene therapy for
blood disorders by gene transfer into haematopoietic stem cells. Haem-
ophilia. 8: 255-260.
5. Hacein-Bey-Abina S, et al. 2002. Sustained correction of x-linked severe
combined immunodeficiency by ex vivo gene therapy. N Engl J Med.
346: 1185-1193.
LÆKNANEMINN
2005