Mímir - 01.06.1981, Side 80

þeim til að taka af allan vafa um sannleiks-
gildið. Hefur þá líklega ekki skipt máli fyrir
áheyrendur hvort hann var fimm ára eða
fimmtíu og fimm þegar ránið bar til. Slík
atriði skipta hins vegar oftast máli fyrir
sannleiksgildið og teljast ekki ný sannindi. í
réttarríkjum er framburður barna t.d. ekki
tekinn gildur fyrir rétti nema þá e. t. v. í
undantekningartilvikum og án þess að mikið
sé á honum byggt. I umræddu tilviki eru
aðstæður sögumanns líka með verra móti þar
sem hann liggur fjötraður með húfu dregna
niður fyrir augu meðan hinir æsilegu atburð-
ir gerast. Hvað sem því líður hljóta frásagn-
ir fólks úr barnæsku sinni eðli málsins sam-
kvæmt að hafa vafasamt heimildargildi hversu
gáfað og minnugt sem fólkið annars kann að
vera.
Það að Hjörtur bóndi skuli vera gerður
að því skrípi sem æ síðan hefur loðað við
hann í vitund fólks endurspeglar ákveðna
afstöðu. Öll frásögnin af ráninu er látin
renna stoðum undir hina kostulegu lýsingu
sem gefin er af honum strax þegar hann er
kynntur til sögunnar:
Sá maður bjó í Kambi í Hróarsholtshverfi, er
Hjörtur hjet, Jónsson. Hann var smábóndi, hinn
mesti nirfill og miðlungi vinsæll. Hann bjó með
ráðskonu, en hafði aldrei tímt að giftast. Pað
höfðu menn fyrir satt, að hann ætti mikið pen-
ingasafn. (132)
Hin „neikvæðu einkenni“ mannsins koma
einkum fram í þeim atriðum sem beinlínis
eru í mótsögn við samtímaheimildir, s. s.
þegar hann skeytir meira um hinn horfna fé-
sjóð sinn en heilsu heimilisfólks síns, vill
ekki láta leysa hendur sínar o. s, frv. Atvikin
eru þannig sveigð að frásagnarhneigðinni
sem er í þá átt að halla á Hjört og draga
þannig úr þunga glæpsins. Lengst er þó
gengið í þá átt þegar lýst er hugmyndum
Sigurðar Gottsveinssonar um hvar þeim fé-
lögum bæri helst að ræna, en það var í
Skálmholti, vegna þess að bóndinn þar hafði
„illt orð á sjer fyrir nízku: höfðu niðursetn-
ingar hjá honum ýmist dáið úr hor eða orðið
aumingjar“ (176). Þannig er ymprað á þeirri
hugmynd að Kambsránsmenn hafi í raun ver-
ið verndarar fátækra og refsivendir hinna
ríku. Ágóðavonin hafi ekki verið eina hugs-
unin að baki glæpnum, heldur hafi hann átt
að þjóna sem refsing fyrir nirfilsháttinn er
í senn var talinn orsök og afleiðing ríki-
dæmisins.
Umræddur þáttur sögunnar er annars
þannig úr garði gerður að erfitt er að henda
reiður á hvað muni áreiðanlegt og hvað mið-
ur. Sagnir af Gottsveini Jónssyni föður Sig-
urðar fá t.d. flestar stuðning í samtímaheim-
ildum svo langt sem þær ná, en á hinn bóg-
inn er slíkur þjóðsagnablær á mörgum þess-
ara sagna að hæpið er að taka þær bókstaf-
lega. Hinar traustu heimildir eru í flestum
tilfellum í samræmi við f'óflu sagnanna af
þeim feðgum Gottsveini og Sigurði, en þar
má einmitt fyrirfram ætla að sannleikskjarna
þeirra sé að finna. Ekki er ólíklegt að svip-
uðu máli gegni um spæjarahlutverk Þuríðar
formanns í sögunni. í frásögn Brynjúlfs er
beinlínis gefin skýring á þögn samtímaheim-
ilda um mikilsverð atriði þar að lútandi.
Segir þar að hlutur Þuríðar í lausn málsins
hafi ekki mátt spyrjast þar sem hún hafi
óttast um líf sitt (145). Þess má einnig geta
að sýslumaður er hljóður sem gröfin um
þetta atriði í ævisögu sinni, og var þó Sig-
urður Gottsveinsson löngu dauður er hún
kom fyrir almenningssjónir. Er því ekki ó-
líklegt að Þuríður hafi verið komin örlítið á
raupsaldurinn er hún fræddi Brynjúlf ungan
um þessi sín merkustu verk.
Ef það er rétt hjá Brynjúlfi að ránskafl-
inn sé unninn upp úr réttarskjölum, þá gera
þau ekki meira en að móta kjarna frásagn-
arinnar. Hún kemst nefnilega af og til í mót-
sögn við þessi sömu skjöl. Frásögnin af rán-
inu inniheldur því stóran sannleikskjarna, en
ýmis smáatriði eru ýmist sannanlega röng
eða orka tvímælis. I heild er hún því óábyggi-
leg á svipaðan hátt og munnmælin, enda
78