Mímir - 01.06.1981, Síða 88

,,morðinu“ er e. t. v. ekki raunhæfur. Kem-
ur þar einkum til mjög mismikil afbökun
á raunveruleikanum. Fyrsta sögnin úr fangels-
inu er höfð úr almennum munnmælum, en
hinar tvær eftir mönnum sem ekki urðu
vitni að atburðunum, auk þess sem sögurit-
arinn hafði engin tök á að afla sér traustari
heimilda til samanburðar, eða gerði það a.
m. k. ekki. Ránslýsinguna hefur hann hins
vegar skjalfesta, vitni eru til frásagnar, og
afbökunin verður tiltölulega lítil. Hneigð frá-
sagnarinnar er þó í báðum tilvikum hin sama;
að draga úr sekt gerandans með því að sverta
þolandann. Munnmælin stilla því Hirti bónda
í Kambi upp við hlið Reimanns fangavarð-
ar andspænis Sigurði. Fangavörðurinn verð-
ur þó að teljast fulltrúi sama valds og þeir
Jónson og Þórður sýslumaður, sem í raun
eru mun meiri örlagavaldar í lífi Sigurðar
en fangavörðurinn Reimann. Ef allt væri með
felldu ættu þessir þrír fulltrúar laga og rétt-
ar að standa sameinaðir gegn Sigurði og fá
svipaða einkunn sem andstæðingar hetjunn-
ar. Fangarnir geta hins vegar talist samsvara
hinum íslenska almúga að því leyti að í fang-
elsinu er Sigurði m. a. gefið það hlutverk að
vernda lítilmagnann og lækka rostann í rudd-
unum. Afstaðan til yfirvaldsins í hinu „ís-
lenska“ bændasamfélagi annars vegar, en í
hinu „danska“ fangelsi hins vegar felur í sér
meginhugmynd sögunnar, hugmynd, sem
sprottin er úr samfélagi því sem var við lýði
hér á landi þegar sagan og efniviður hennar
mótast, nánar tiltekið á ofanverðri nítjándu
öld.
Væntanlega þarf ekki að fjölyrða um hvaða
hræringar í íslensku nítjándualdarsamfélagi
séu hér að verki. Fyrst og fremst hlýtur að
vera um að ræða það sem í kennslubókun-
um heitir SJÁLFSTÆÐISBARÁTTAN og
allt sem því fyrirbæri fylgdi; vaknandi vit-
und Islendinga um að þeir væru ein þjóð sem
búa ætti sjálfstæð og óháð í eigin landi, and-
úð á nýlenduveldinu og þ. u. 1. Höfuðpost-
ular þessarar vakningar voru að sjálfsögðu
menntamennirnir, verðandi eða orðnir full-
trúar hins erlenda valds margir hverjir og
þannig kollegar Þórðar sýslumanns og Jón-
sonar á Ármóti. Og til að sýna nú fram á
dug hinnar íslensku þjóðar og jafnvel „yfir-
burði kynstofnsins“ var nauðsynlegt að fara
nokkuð margar aldir aftur í tímann, því lítið
fannst bitastætt fyrr en allar götur aftur á
söguöld er hetjur riðu um héruð, hjuggu
mann og annan og urðu vel við dauða sín-
um. Það er engin tilviljun að Sigurður verð-
ur holdtekja sjálfstæðisbaráttunnar í munn-
mælunum. Hann á það sameiginlegt með
hetjum flestra tíma að mæta einhverri þörf
sem fyrir hendi er í samfélaginu hverju sinni
(sbr. Óskar Halldórsson 1977:633). Sigurð-
armýtan verður til á ofanverðri nítjándu öld.
Hún fær því það hlutverk að brúa bilið milli
sögualdar þeirrar sem lýst er í Islendinga-
sögum og hins „óhetjulega“ bændasamfélags
nítjándu aldar til að styrkja það í baráttunni
við hið erlenda vald. Og þó þessi tilhneiging
skíni óbeint út úr allri sögunni getur Brynj-
úlfur ekki á sér setið í lokin ef vera kynni
að boðskapur verksins færi nú fyrir ofan
garð hjá einhverjum:
— Saga þessi sýnir það, að enn á fyrri hluta
þessarar aldar var „víkingablóðið“ eigi „dautt úr
öllum æðum“ Islendinga: Ókostir þess: ófyrir-
leitni og virðingarleysi fyrir annara rjetti, og
kostir þess: hjálpfýsi, áreiðanleiki og hugrekki
lýsa sjer glögglega hjá þeim feðgum Gottsvini
og Sigurði, og að vissu leyti hjá Kolbeinssonum,
enda hjá Þuríði formanni, [. . .]. Hjá fleirum
mætti benda á ýms einkenni „víkingablóðsins“.
Og enn mun það eigi útdautt með öllu. Er mjög
óskandi, að oss takist að útrýma ókostum þess,
en halda kostum þess eftir. (286)
Hetjugerving af þessum toga þarf raunar
ekki að koma neinum sem alinn er upp á
hetjurómönum á óvart. Hún hefur jafnvel
þótt liggja í loftinu fáeinum árum eftir
Kambsránið. Alkunna er hversu mikið dá-
læti sagnamenn og áheyrendur (eða kannski
allt eins sendendur og viðtakendur) hafa alla
tíð haft á ýmsum afbrotamönnum og viður-
86