Mímir - 01.06.1981, Page 99

un að heimildir um menningu og trúarbrögð
þessara fornþjóða eru að miklu leyti sóttar
í bókmenntir. Þannig að komið er út á þann
hála ís, að álykta út frá bókmenntum hvernig
menningu hefur verið háttað í því samfélagi
sem skóp þær, og álykta síðan út frá þeim
ályktunum hvernig menningaraðstæður þess-
ar hafa mótað bókmenntirnar. Frá fræðilegu
sjónarmiði kann þetta að virðast harla hæpið,
en má þó afsaka með því, að þær trúarhug-
myndir og sú heimsmynd sem hetjubók-
menntirnar spegla hafa trúlega verið þær
sömu og menn töldu hetjurnar hafa lifað eft-
ir og tilheyrt. Og þar sem hetjubókmennt-
irnar höfðu að noklcru leyti það hlutverk
að vera mönnum til fyrirmyndar og kenna
þeim, þá hlióta þær hugmvndir sem þær
spegla a. m. k. að hafa notið mikillar virð-
ingar í þeim samfélögum sem þær eru
sprottnar úr.
Heimsmynd Ilionskviðu er t stórum drátt-
um á þá leið að ofar mönnum ríkja guðirn-
ir, þeir eru sælir og glaðir, enda ódauðlegir,
en þó ekki almáttugir, heldur settir undir
örlögin. Orlögin eru þó enginn persónulegur
valdhafi, heldur einhverskonar allsherjarlög
sem guðirnir verða að beygia sig undir. En
hótt guðirnir láti sig hafa það að hlvða ör-
lögunum eru beir þrætugiarnir og breyskir, og
siðferðilega á lægra stigi en hetjurnar í mann-
heimum. Tilvera heirra einkennist af gáska
og alvöruleysi. Þeir hugsa mest um siálfa sig
og eru mönnunum oft óvinsamlegir. Þeir eru
fremur persónugervingar náttúruafla en góð-
ir guðir, og hafa sem slíkir litla siðferðilega
ábvrgð. Mennirnir eru gagnvart guðunum
eins og smælingjar gagnvart höfðingium.
Þeir geta ttnnið sér hylli guðanna með fórn-
um, en beir geta líka móðgað þá með bví að
sýna ofmetnað (hybris), sem þeim hefnist
jafnan fyrir. Sá sem sýnir ofmetnað, eins og
Akkilles gerði þegar hann neitaði að sættast
við Agamemnon, hlýtur makleg málagjöld
(nemesis), þannig að þrátt fvrir duttlunga
guðanna er visst réttlæti í heiminum. En líka
visst alvöruleysi, því tilveru guðanna var eng-
an veginn ógnað og líf mannanna var hvort
sem var tilgangslaust, og ekki til annars en
lifa því og njóta meðan það entist.
Hetjur Grikkja eru að nokkru sinnar eig-
in gæfu smiðir. Ógæfa þeirra er yfirleitt af-
leiðing af einhverri tragiskri sekt (hamartia).
Þannig er dauði Patróklusar, — sem er, eins
og sagt hefur verið, einskonar sviðsettur
dauði Akkillesar, — afleiðing af ofmetnaði
(hybris) Akkillesar. Þannig skapa kapparnir
sér sjálfir örlög með breytni sinni. Og þótt
þeir ráði ekki alltaf hvað þeir gera, því
glæpskan (ate) tiplar léttfætt á höfðum kon-
un?a jafnt sem minniháttar manna, þá eru
örlögin allavega ekki eins ósveigjanleg og
hörð og í hugmyndaheimi norrænna manna.
Hjá Sigurði og Bjólfi þarf engin tragisk sekt
(hamartia) að koma til, til að örlög þeirra séu
dapurleg. Heldur er veröldin beinlínis órétt-
lát, þannig að hinum bestu mönnum eru bú-
in ill örlög, þótt þeir eigi sjálfir enga sök þar
á. Oftast standa kapparnir þó frammi fvrir
einhveriu vali, þótt kostirnir séu jafnan báðir
illir. Þeir velja þá jafnan þann kostinn sem
meiri sæmd er að, þótt það kosti þá lífið.
Og ólíkt því sem er hjá Grikkjum býðír ekk-
ert að leita aðstoðar æðri máttarvalda. Kapp-
inn stendur alltaf einn og svar hans við von-
lausum heimi er algert æðruleysi, og það að
hv.ika hvergi frá ýtrustu kröfum sem þarf að
uppfylla, til að öðlast þá sæmd sem kappinn
setur ofar öllu öðru.
Þótt reyndar sé nokkuð erfitt að átta sig
á heiðnum trúarbrögðum germanskra þjóða,
því að allar heimildir um þau eru komnar til
okkar íiegnum kristna menn, þá virðist ljóst
að sambandi manna og guða var nokkuð öðru
vísi háttað en hjá Grikkjum. í norrænum
trúarbrögðum áttu menn og guðir nefnilega
sameiginlegra hagsmuna að gæta, báðum var
óvnað af jötnum, Miðgarðsormi og öðrum
öflum tortímingar og dauða. Og það sem
meira er, þessi öfl mundu sigra um síðir,
svo guðirnir voru engan veginn ódauðlegir,
97