Helgarpósturinn - 23.07.1987, Qupperneq 26

INNLEND YFIRSYN
Á síðasta starfsdegi Steingríms Hermanns-
sonar sem forsætisráðherra í síðustu ríkis-
stjórn, þann 8. júlí sl., undirskrifaði hann
reglugerð um breytingar á verkaskiptingu
milli utanríkisráðuneytisins og viðskipta-
ráðuneytisins. Eftir hádegi sama dag fór
Steingrímur upp í utanríkisráðuneyti og tók
við lyklum úr hendi fráfarandi ráðherra,
MatthíasarÁ. Mathiesen. Hann settist í nýjan
ráðherrastól í ráðuneyti sem var orðið stærri
og feitari biti en fyrirrennari hans hafði haft
yfir að ráða, ástæðan var breytingin á reglu-
gerðinni sem hann hafði undirskrifað fyrr
um daginn. Auk þess að hafa með höndum
utanríkismál hafði honum tekist að næla í
utanríkisverslunina undir ráðuneyti sitt í
stjórnarmyndunarviðræðunum.
Vert er að skoða nokkuð nánar í hverju
þessi breyting á ráðuneytunum felst og hver
eru rökin fyrir henni. Til utanríkisráðuneyt-
isins færist hluti verksviðs viðskiptaráðu-
neytisins, sem heyrir undir utanríkisvið-
skipti. Á þessu sviði ber helst að nefna skipti
íslands við EFTA og Evrópubandalagið, við-
skiptasamvinnuna við Norðurlönd og við-
skiptin við Austur-Evrópu, þar með talin við-
skipti við Sovétríkin. Rétt er að staldra að-
eins við viðskiptin við Sovétríkin en þau fara
að mestu leyti fram í formi vöruskipta. Við-
skiptin við Sovétríkin verða því eftir sem áð-
ur samofin útflutnings- og innflutningsversl-
uninni sem verður í höndum viðskiptaráðu-
neytisins hér eftir sem hingað til. Það er því
ljóst að úr viðskiptaráðuneytinu fer ákveð-
inn hluti starfseminnar til utanríkisráðu-
neytisins án þess að það fái nokkuð í staðinn.
Viðskiptaráðuneytið kemur því til með að
minnka nokkuð bæði að efni og umfangi, en
talið er að um áttatíu prósent starfsmanna
ráðuneytisins hafi starfað að þeim mála-
flokkum sem nú færast yfir í utanríkisráðu-
Hitt er þó ljóst að
mörgum þykir þessi
breyting ekki heppileg
einmitt með tilliti til
hugsanlega árekstra
pólitískra og viðskipta-
legra hagsmuna.
eftir Salvöru Nordal
Daga breytingar uppi?
neytið.
Þrátt fyrir að þessi breyting á ráðuneytun-
um kunni að verða nokkur blóðtaka fyrir
viðskiptaráðuneytið er ekki nema hálf sagan
sögð. Eftir sem áður heyra undir viðskipta-
ráðuneytið mikilvægir málefnaflokkar; ber
þar að nefna gjaldeyrismál, bankastofnanir,
verðlagsmál og fjármagnsmarkaði. Miklar
breytingar hafa orðið á mörgum þessara liða
svo sem í bankamálum og þróun fjármagns-
markaðar hér á landi. Stefnuyfirlýsing ríkis-
stjórnarinnar bendir til að stjórnin ætli sér
að taka til hendinni í þessum málum, m.a. er
stefnt að því að endurskipuleggja banka í
eigu ríkisins og að frelsi í gjaldeyrisviðskipt-
um við önnur lönd verði aukið. Þó svo að
hugsanlega verði einhver fækkun í starfsliði
viðskiptaráðuneytisins þá verður að líta til
þess að undir það heyrir Seðlabankinn og
þangað sækir ráðuneytið sérfræðiaðstoð
sem það þarf á að halda.
Rökin fyrir því að færa utanríkisviðskiptin
milli ráðuneyta eru að auka samstarfið milli
sendiráða í erlendum viðskiptum. En sendi-
ráðin heyra eins og kunnugt er undir utan-
ríkisráðuneytið, það hefur því þótt gott að
utanríkisviðskiptin heyrðu beint undir utan-
ríkisráðuneytið. Sá galli er þó á gjöf Njarðar
að þegar hvortveggja heyrir undir sama
ráðuneyti er sú hætta fyrir hendi að utanrík-
isviðskipti blandist utanríkispólitík.
Hugmyndin um að færa utanríkisviðskipt-
in undir utanríkisráðuneytið er ekki ný af
nálinni. Fyrir um það bil þremur eða fjórum
árum var lagt fram frumvarp á Alþingi um
stjórnkerfisbreytingar sem meðal annars
innihéldu þessa hugmynd. Ekkert varð úr
frumvarpinu en hugmyndin mætti mikilli
andstöðu hjá útflutningsaðilum, og voru þá
megin rökin gegn breytingunum að ekki
væri heppilegt að útflutningsviðskipti og
utanríkispólitík sé á sömu hendi. Afstaða
manna hefur líklega ekki breyst og rökin eru
ennþá jafngild. En í ár var ákvörðunin tekin
í stjórnarmyndunarviðræðum en ekki á Al-
þingi svo hagsmunaaðilar fengu ekki tæki-
færi til að tjá sig um málið áður en hugmynd-
in var orðin að veruleika.
I haust er ætlun ríkisstjórnarinnar að setja
lög um breytingarnar með nánari útfærslu á
verkaskiptingu ráðuneytanna. Enn er ekki
vitað hvernig þau koma til með að líta út, eða
hvort þau líta dagsins Ijós, eða hvort þau
‘daga uppi fljótlega. Hitt er þó Ijóst að mörg-
um þykir þessi breyting ekki heppileg ein-
mitt með tilliti til hugsanlegra árekstra póli-
tískra og viðskiptalegra hagsmuna. Er nær-
tækt dæmi um slíkt hvalamálið og fundirnir
í Bandaríkjunum, en þar í landi eru við-
skiptaráðuneytið og utanríkisráðuneytið
ekki á sama máli hvernig taka eigi á málinu
gagnvart okkur íslendingum. Astæðan er
einfaldlega mismunandi hagsmunir. Þá voru
menn sem HP hafði samband við á einu máli
um það að hingað til hefðu samskipti og
samvinna viðskiptaráðuneytisins við sendi-
ráð íslands erlendis verið góð og því væri
ekki ástæða til að gera breytingar til að auka
og bæta þau samskipti. Þá er líklega ein
ástæða eftir sem hefur legið að baki þessari
ákvarðanatöku og það var stjórnsemi Stein-
gríms Hermannssonar, sem vildi einfaldlega
fá aukin völd eða fleiri málaflokka undir sitt
ráðuneyti. Og ef til vill hefur það verið þessi
skoðun hans sem vó þyngst, þegar almennur
kafli á breytingum á lögum um stjórnarráð
íslands var samþykktur. Rétt er að undir-
strika, að svokallaðir hagsmunaaðilar hafa
enn ekki verið spurðir álits á fyrirhuguðum
breytingum. Þeirra álit kemur væntanlega
fram þegar málið kemur til kasta Alþingis —
og ef marka má heimildarmenn HP í útflutn-
ingsiðnaði ríkir nokkur óvissa og jafnvel
vantrú á að hinar fyrirhuguðu breytingar
muni koma til framkvæmda, eða verða til
góðs.
ERLEND YFIRSÝN
Þrenn tíðindi á sama sólarhring sýna að
umheimurinn teiur sig ekki geta horft öllu
lengur aðgerðalaus á stríðið við Persaflóa.
Öryggisráð Sameinuðu þjóðanna samþykkti
einróma ályktun, þar sem írak og íran eru
skylduð til að láta af vopnaviðskiptum. Tvö
risaolíuskip frá Kuwait lögðu af stað norður
Persaflóa undir bandarískum fána og banda-
rískri flotavernd. Loks synjaði Reagan
Bandaríkjaforseti uppástungu Gorbatsjoffs
sovétleiðtoga, þess efnis að stjórnir risaveld-
anna taki upp viðræður sín á milli um að
stilla til friðar við Persaflóa.
Af þessu þrennu ætti að öllu eðlilegu álykt-
un Öryggisráðsins að skipta mestu. Þar ger-
ist það í fyrsta skipti, að lögð eru að því drög
að beita lögfestu framkvæmdavaldi alþjóða-
samtakanna eftir fyllstu heimildum stofn-
skrárinnar til að skakka leikinn í langvinn-
um ófriði. Beri þessi viðleitni árangur, gerast
SÞ þar með annað og meira afl í heimsmál-
um en verið hefur.
Stríð íraks og írans hefur brátt staðið í sjö
ár. Það er hið mannskæðasta frá lokum síð-
ari heimsstyrjaldar. Valköstum á víglínunni
sunnanverðri hefur verið jafnað til þeirra í
skotgrafahernaðinum á vesturvígstöðvun-
um í heimsstyrjöldinni fyrri.
Öryggisráðið mælir nú fyrir um vopnahlé
innan mánaðar. Aðalritara SÞ er heimilað að
senda eftirlitsmenn til að fylgjast með að það
sé haldið. Herir skulu hörfa hvarvetna hand-
an við alþjóðlega viðurkennd landamæri og
skipti fara fram á stríðsföngum.
Leitast er við að halla á hvorugan ófriðar-
aðila í ályktuninni. Því er kröfu Iransstjórnar,
um að íraksstjórn sé fordæmd fyrir að eiga
upptök að ófriðnum, mætt á þann hátt að
fela aðalritaranum að skipa óhlutdræga
aðila til að leggja mat á ábyrgð á friðarslit-
um. Komið er til móts við kröfu írans um
stríðsskaðabætur úr hendi íraks með því að.
fela aðalritaranum að ráða sérfræðinga til að
fjalla um endurreisn á stríðseyddum svæð-
um.
Fulltrúi íraks hjá SÞ hefur sagt, að stjórn
sín telji ályktun Öryggisráðsins jákvætt
skref, en fulltrúi Irans segir aftur á móti, að
hún sé óaðgengileg fyrir íransstjórn, þótt í
plagginu megi finna jákvæð atriði. Sér í lagi
hefur stjórnin í Teheran gefið til kynna, að
hún telji fyrirmæii Öryggisráðsins aðra hlið
á atlögu gegn sér, þar sem hin sé fram-
kvæmd á áformi Bandaríkjastjórnar um
eftir Magnús Torfa Ólafsson.
Hormuzsund er þröngt,
svo íranir geta gert þar
usla, vilji þeir svo við
hafa.
Risaveldin samstiga í laumi
vid að stöðva Persaflóastrídiö
flotavernd fyrir olíuskip Kuwait.
Vissulega ber nýrra við, þegar núverandi
stjórn í Washington beitir sér fyrir að Sam-
einuðu þjóðirnar gegni forustuhlutverki á al-
þjóðavettvangi. Fram til þessa hafa Reagan
iorseti og háværustu samstarfsmenn hans
frekar lagt sig fram að gera veg alþjóðastofn-
ana sem minnstan, bæði með því að rakka
þær niður, langt umfram eðlilega gagnrýni
og aðhald, og halda þeim síðan í fjársvelti
með því að svíkjast um að greiða tilskilin
fjárframlög Bandaríkjanna fyrr en seint og
illa.
En þegar til alvörunnar kemur er það samt
fangaráðið að leita fulltingis Öryggisráðsins,
eins og fram kemur í svari Reagans við til-
boði Gorbatsjoffs um tvíhliða viðræður risa-
veldanna í því skyni að vinna saman að frið-
argerð við Persaflóa. Undir þeirri afstöðu býr
meðal annars, að Sovétríkin eru betur sett að
því leyti, að þau hafa bæði stjórnmálasam-
band við Irak og iran, en Bandaríkjastjórn er
sambandslaus við stjórnina í Teheran og átti
til skamms tíma í illindum við þá í Bagdad.
Við bætist að viðleitni Reagans til að beita
Þjóðaröryggisráði Hvíta hússins til að versla
við klerkaveldið í íran, á þann hátt að kaupa
gísla lausa úr haldi með vopnasendingum,
hefur bakað stjórn hans ómælda skömm og
skaða, bæði heimafyrir og á alþjóðavett-
vangi, og sér ekki fyrir endann á þeim býsn-
um. Tregða Bandaríkjaþings og banda-
manna Bandaríkjanna til að styðja fyrirætl-
un stjórnar Reagans um bandaríska flota-
vernd fyrir siglingar olíuskipa frá Kuwait um
Persaflóa stafar einkum af því, að sá grunur
læðist að mönnum, að hér sé á ferðinni enn
ein vanhugsuð aðgerð til að ná sér niðri á
Iransklerkum í hefndarskyni fyrir fyrri hrak-
farir.
Hin skýringin á flotaaðgerðum Bandaríkj-
anna í Persaflóa, og sú sem Weinberger land-
varnaráðherra hefur einkum látið i veðri
vaka, þykir ekki trúverðug. Hún er á þá leið,
að halda verði siglingaleiðinni um flóann
opinni, og geri Bandaríkin það ekki komi
Sovétríkin til skjalanna og gerist þar með
drottnunarveldi að hafsvæðinu sem er upp-
spretta þýðingarmesta olíustreymis til Vest-
ur-Evrópu og Japans. Veilurnar í þessari rök-
semdafærslu blasa við. íran hefur alls enga
tilburði sýnt til að loka Hormuzsundi. Sovésk
herskip halda sig þegar á Persaflóa, enda
hafa Sovétmenn þar tvímælalaust hags-
muna að gæta. Þar að auki vakir við ríkjandi
aðstæður það sama fyrir sovétstjórninni og
Vesturveldunum, að afstýra því að íslömsk
byltingarstjórn klerkanna í Teheran beri sig-
urorð af Irak í stríðinu.
Samstarf stjórnanna í Moskvu og Washing-
ton á bak við tjöldin að þessu markmiði hef-
ur upp á síðkastið birst í viðleitni beggja til að
svipta íran helsta bandamanni þess í hópi
arabaríkja, Sýrlandi. Vegna forns fjandskap-
ar Assads Sýrlandsforseta og Saddams Huss-
eins valdhafa Iraks tók Sýrland sér stöðu við
hlið írans, þegar ófriðurinn hófst. Lokuðu
Sýrlendingar olíuleiðslum frá írak um landið,
en þágu í staðinn olíu sjóleiðis frá íran á af-
sláttarverði.
Var þetta til að arabaríkin olíuauðugu við
Persaflóa, að Saudi-Arabíu undanskilinni,
hættu fjárstuðningi við Sýrlandsstjórn, sem
veittur hafði verið til að efla landið hernað-
arlega gagnvart ísrael. Af þessum sökum er
Sýrland nú í sárum fjárkröggum.
Fyrir milligöngu sovétstjórnarinnar hefur
á síðustu misserum linnt illindum milli Sýr-
lands annars vegar og Jórdans og Frelsis-
samtaka Palestínumanna hins vegar. Tóku
þá Teheranklerkar að minna Sýrlandsforseta
á sig, með því að láta skjólstæðinga sína og
útsendara í Líbanon gera friðargæsluliði Sýr-
lendinga þar sem erfiðast fyrir. Þar var kom-
ið við auman blett, því staða Assads í ríki
sínu getur oltið á því, að her hans og stefna
bíði ekki afhroð í Líbanon. Þessi er líka meg-
inástæðan til hvílíkt kapp ísraelsstjórn legg-
ur á að halda leynisambandi við boðbera
islamskrar byltingar. Hún gerir sér von um
að geta notið góðs af viðleitni þeirra til að
grafa undan stjórnum arabaríkja.
En nú berast fréttir af að Assad og Saddam
Hussein kunni að halda sáttafund í Amman,
höfuðborg Jórdans. Og Bandaríkjastjórn,
sem til skamms tíma hefur haldið samskipt-
um við Sýrlandsstjórn í lágmarki, söðlar allt
í einu um. Reagan lét sendimann sinn
Vernon Walters leggja lykkju á leið sína til
Damaskus, þegar hann fór um lönd að undir-
búa ályktun Öryggisráðsins um Persaflóa-
stríðið.
í síðustu viku skýrði blað í Abu Dhabi frá
því, að haft væri fyrir satt í ríkjunum á
austurströnd Arabíuskaga, að Sýrlandsstjórn
reyndi að beita áhrifum sínum í Teheran til
að afstýra að í odda skerist milli írans og
bandaríska flotans á Persaflóa. Hafi þetta
verið erindi Farouk al-Shara, utanríkisráð-
herra Sýrlands, á ferð hans milli höfuðborga
Irans, Saudi-Arabíu og Kuwait fyrr í mánuð-
inum.
Breytt afstaða Sýrlands getur ráðið hvern-
ig til tekst, þurfi Öryggisráðið að gera alvöru
úr hótun um að framfylgja fyrirskipun um
vopnahlé í Persaflóa með þvingunaraðgerð-
um. Ályktun ráðsins mælir fyrir um annan
fund að mánuði liðnum, og verði þá beitt
valdi sem stofnskráin veitir til að knýja fram
að farið sé eftir gefnum fyrirmælum.
Almennt vopnasölubann á það ríki, sem
þverskallast við að láta af vopnaviðskiptum,
væri þá hendi næst, og því ólíkt auðveldara
að framfylgja, ætti íran engan hauk í horni
meðal nálægra ríkja til aðstoðar við að fara
í kringum bann.
26 HELGARPÓSTURINN