Helgarpósturinn - 27.08.1987, Blaðsíða 26

INNLEND YFIRSYN
Lífeyrissjóður verslunarmanna var
annar stærsti aðilinn í tilboði
„útvegsmanna" í Útvegsbankann.
Sjóðurinn á í einum átta fyrir-
tækjum. Hann hefur tapað umtals-
verðum fjárhæðum á þessari hluta-
bréfaeign sinni.
Braskað með lífeyri
Meöal þeirra sem svörudu tilboði Sam-
bandsins í Útvegsbankann með gagntilboði
var Lífeyrissjóður verslunarmanna, meðsex-
tíu milljónir króna. Eflaust hefurýmsum þótt
skjóta skökku við að lífeyrissjóður þessarar
stéttar vœri að verja bankann fyrir Sam-
bandinu í nafni útgerðar. Svo erþó ekki þeg-
ar málefni sjóðsins eru skoðuð og enn síður
þegar litiö er yfir þann hóp sem stóð að til-
boðinu.
Áður en til þessa tilboðs kom átt Lífeyris-
sjóður verslunarmanna hlutabréf í átta fyrir-
tækjum; Iðnaðarbankanum, Verslunar-
bankanum, Fjárfestingarfélaginu og dóttur-
fyrirtæki þess Féfangi, Eimskipafélagi Is-
lands, Tollvörugeymslunni, Þróunarfélaginu
og Frumkvœði. Alls nam hlutabréfaeign
sjóðsins tæpum 60 milljónum króna. Það var
rúmlega eitt prósent af heildareign sjóðsins
um síðustu áramót. Með tilboðinu í Utvegs-
bankann hefði sjóðurinn því tvöfaldað hluta-
bréfaeign sína.
Samkvæmt reglugerð sjóðsins er heimilt
að verja allt að tíu prósentum af ráðstöfunar-
fé hans til kaupa á hlutabréfum. Þessa heim-
ild hefur sjóðurinn nýtt sér allt frá árinu
1969. Samkvæmt upplýsingum Guðmundar
H. Garðarssonar, stjórnarformanns sjóðsins
um langt árabil, hefur sjóðurinn aldrei tapað
á þessari fjárfestingu, — utan einu sinni.
Lífeyrissjóður verslunarmanna átti nefni-
lega um tvö prósent í Hafskip. I febrúar 1985
leitaði stjórn Hafskips til eigenda fyrirtækis-
ins um aukningu hlutafjár. Lífeyrissjóður
verslunarmanna varð við þessu og lagði til
um tvö prósent af ráðgerðri hlutafjáraukn-
ingu og viðhélt þar með eignarhlut sínum í
fyrirtækinu. Þessir fjármunir glötuðust síðan
í gjaldþroti Hafskips í desember 1985. Tap
sjóðsins vegna gjaldþrotsins varð 1,6 milljón-
ir króna.
Þó Guðmundur telji þetta eina skiptið sem
sjóðurinn hafi tapað á hlutabréfaeign sinni
má deila um það. Árið 1971 lagði sjóðurinn
fram fimmtán milljóna króna hlutafé til Fjár-
festingarfélags íslands, sem þá var stofnað.
Þessi upphæð jafngilti átján prósentum af
hlutafé félagsins. Ef þessi upphæð er fram-
reiknuð til síðustu áramóta jafngildir hún
22.791.262 krónum. En um þessi áramót var
hlutafjáreign Lífeyrissjóðs verslunarmanna
hjá Fjárfestingarfélaginu skráð á 5.409.738
krónur. Hlutur sjóðsins í félaginu var þá um
tíu prósent.
Samkvæmt þessu hefur þessi fjárfesting
rýrnað um ein 76 prósent. Atkvæðamagn
sjóðsins hjá Fjárfestingarfélaginu hefur að
sama skapi rýrnað. Rekstur félagsins hefur
gengið brösuglega að undanförnu, til dæmis
skilaði það umtalsverðu tapi á síðasta ári.
Þetta ætti í raun ekki að koma neinum á
óvart. Hlutabréf hafa allt þar til á síðustu
misserum verið afskaplega slæm fjárfesting.
Þar um vitnar mikill fjöldi harmsagna af fólki
er hefur ætlað að tryggja fé sitt til elliáranna
með þessum hætti. Hlutabréf á íslandi hafa
hingað til að mestu verið ávísun á völd.
Hlutabréfaeign Lífeyrissjóðs verslunar-
mánna hefur þannig leitt af sér stjórnarsetu
forráðamanna sinna í stjórnum þeirra fyrir-
tækja er lífeyrissjóðurinn á hlut í. Guðmundur
H. Garðarsson, fráfarandi stjórnarformaður
sjóðsins, og Jóhann J. Ólafsson, arftaki hans,
eiga þannig báðir sæti í stjórn Fjárfestingar-
félags íslands. Jóhann situr einnig í stjórn Fé-
fangs, dótturfyrirtækis Fjárfestingarfélags-
ins. Þá situr Guðmundur í bankaráði Verslun-
arbanka Islands í krafti hlutabréfaeignar
sjóðsins.
Lífeyrissjóður verslunarmanna var með
næststærsta hlutinn af tilboðinu í Útvegs-
bankann á eftir Eimskip. Ef gengið væri að
þessu tilboði yrði það til þess að sjóðurinn
ætti átta prósent í bankanum. Það ætti að
nægja fyrir einum bankaráðsmanni.
En stjórnarseta forráðamanna sjóðsins
skarast á annan hátt við hlutabréfaeign hans.
Þannig sat Davíð Scheving Thorsteinsson
bæði í stjórn Hafskips og sjóðsins þegar
ákveðið var að kaupa ný hlutabréf fyrir eina
og hálfa milljón króna í fyrirtækinu. Davíð á
einnig sæti í bankaráði Iðnaðarbankans. Þá
sat hann ásamt Birni Þórhallssyni í stjórn
Þróunarfélagsins þangað til allt fór þar í háa-
loft, eins og frægt varð.
Þegar litið er yfir þá aðila sem lögðu til
stærstu fjárhæðirnar í tilboðið í Útvegsbank-
ann kemur í ljós að Lífeyrissjóður verslunar-
marina tengist þeim flestum á einn eða ann-
an hátt. Eimskip lagði til eitt hundrað millj-
ónir króna, en eins og áður sagði á sjóðurinn
hlutabréf í því fyrirtæki. Iðnaðarbankinn og
Verslunarbankinn lögðu hvor um sig til
fimmtíu milljónir króna, en bæði er að sjóð-
urinn á í þessum bönkum og stjórnarmenn
hans sitja í bankaráðum þeirra. Sölusam-
band hraðfrystihúsanna lagði sömuleiðis til
fimmtíu milljónir króna og einnig systur-
fyrirtæki þess, Tryggingamiðstöðin. Guð-
mundur H. Garðarsson, fyrrverandi stjórnar-
eftir Gunnar Smára Egilsson
formaður Lífeyrissjóðsins, er innsti koppur í
búri SH. Stjórnarmenn sjóðsins hafa síðan
meiri eða minni tengsl við megnið af þeim
smærri aðilum sem gerðu tilboðið í Útvegs-
bankann.
En hversu góð fjárfesting eru hlutabréfa-
kaup í Útvegsbankanum fyrir Lífeyrissjóð
verslunarmanna?
Frekar en við fyrri hlutabréfakaup sjóðsins
var þetta tilboð ekki rætt á vettvangi þar sem
almennir félagsmenn gátu látið skoðun sína
í ljós. Ákvörðunin var tekin um helgi af
stjórnarmönnum, sem jafnhliða tóku
ákvarðanir um hlut annarra fyrirtækja í til-
boðinu. í auglýsingum um stöðu sjóðsins,
sem birtar eru í dagblöðunum í upphafi
hvers árs, er þessara hlutabréfakaupa að
engu getið.
Staða Útvegsbankans er um margt enn á
huldu. Frá því fyrsta maí, þegar bankanum
var breytt í hlutafjárbanka, er lítil reynsla
komin á rekstur bankans. Þó er ljóst að rekst-
ur hans hefur dregist mikið saman frá því
hann var mestur fyrir hrun Hafskips. Eftir til-
boð Sambandsins hafa hinir svokölluðu ,,út-
vegsmenn" komið með þá skýringu á seina-
gangi sínum að þeir hafi verið að bíða eftir
raunhæfum tölum um stöðu bankans. En
þegar tilboð Sambandsins lá fyrir virtist það
síðan verða að aukaatriði.
Það er sjálfsagt ekki hægt að gagnrýna
Thor Ó. Thors eða Halldór H. Jónsson fyrir
að verja fjármunum sínum á þennan hátt. En
það hlýtur að vera gagnrýnisvert að stjórn-
armenn Lífeyrissjóðs verslunarmanna renni
blint í sjóinn með að fjárfesta ellilífeyri fé-
lagsmanna sinna. Enn gagnrýnisverðara
hlýtur það að vera þegar hagsmunaárekstr-
ar stjórnarmanna eru jafn augljósir og að of-
an greinir.
En félagsmenn í Lífeyrissjóði verslunar-
manna eru ýmsu vanir og hafa sýnt það í
gegnum árin að þeir kippa sér ekki upp við
þó atvinnurekendurnir í félaginu ráðstafi
fjármunum þess í samræmi við fé fyrirtækja
sinna.
ERLIND YFIRSYN
Þegar erfðavísarnir finn-
ast, ætti að vera unnt að
prófa áhættu hvers ein-
staks.
Leit miðar að arfgengisþáttum
ristilkrabbameins og drykkjusýki
Á grænmetisökrum í Kaliforníu er hafin
fyrsta tilraun úti í náttúrunni með lífveru,
búna til í rannsóknarstofu með aðferðum
sem síaukin þekking á erfðum hefur lagt
mönnum í hendur. Um er að ræða bakteríu,
sem tekur sér búsetu á hýði berja og ávaxta
og á að gera gróðurinn mun frostþolnari en
ella.
Myndun nýrra afbrigða lægri og æðri líf-
vera með því að skeyta saman erfðaefni af
mismunandi uppruna er sú grein lífefna-
tækni sem vekur í senn mesta athygli og ugg.
Myndun lífvera í rannsóknarstofum er elsta
viðfangsefni vísindaskáldskapar. Þar er
erfðaefnið, kjarni alls lífs, handfjallað og því
skákað til eftir geðþótta vísindamannsins.
Bæði stjórnvöld og vísindastofnanir hafa séð
ástæðu til að binda tilraunir með erfðaefni
ströngum hömlum og eftirtiti, bæði af ótta
■við skaðvænlegar afleiðingar skyldu örver-
ur með áður óþekkta eiginleika sleppa út í
náttúruna og vegna torræðra siðferðislegra
úrlausnarefna í meðferð á erfðaefni manna.
Líftækni á grundvelli erfðafræði er enn á
frumstigi, en í læknavísindum telja menn sig
eygja möguleika á að leiðrétta erfðagalla,
jafnvel meðan fóstur er enn í móðurkviði.
Skemmra er í að vitneskju um arfgenga
hneigð til sjúkdóma megi greina og nota þá
vitneskju til fyrirbyggjandi ráðstafana. Ný-
skeð hafa birst fregnir af niðurstöðum sem
virðast færa slíka möguleika nær gagnvart
tveim plágum, krabbameini í neðri melting-
arvegi og drykkjusýki.
í breska vísindatímaritinu Nature birtist í
þessum mánuði frásögn af rannsókn sem
vekur vonir um að brátt verði unnt að bera
kennsl á erfðavísi, þar sem galli geti verið
veigamikil undirrót krabbameins í ristli og
endaþarmi. Þetta afbrigði krabbameins er
hið næstmannskæðasta víða um Vesturlönd,
á eftir lungnakrabba. Ástæðan fyrir hárri
dánartíðni ristilkrabbasjúklinga er að sjúk-
dómseinkénni eru einatt ógreinileg og
þeirra verður ekki vart fyrr en meinvefurinn
hefur náð að breiðast svo út að brottnám
hans með skurðaðgerð heppnast ekki. Væri
því mikið unnið, ef unnt væri að bera kennsl
á erfðaeinkenni sem sýndi að hverjum ein-
staklingum sérstök ástæða er til að beina
fyrirbyggjandi aðgerðum, svosem reglulegri
iðraskoðun.
Rannsóknir þessar eru unnar undir stjórn
sir Walters Bodmer við Imperial Cancer
Research Fundí London. Hann og samstarfs-
fólk hans telur sig hafa komist að raun um að
galli á erfðavísi geti skýrt milli fjórðung og
helming ristilkrabbameina. Erfðavísir þessi
er ekki fundinn ennþá, en vísindamennirnir
telja sig vita á hverjum stað í tilteknum litn-
ingi hans sé að leita. Eftir að leitin ber árang-
ur má vonast til að unnt sé að vinsa úr með
einföldu frumuprófi þá einstaklinga sem sér-
stök ástæða er til að fylgjast með.
Kenning innyflameinafræðinga hefur
lengi verið sú, að fæða auðug að fitu en sem
skortir trefjar stuðli að krabbameinsmyndun
í neðri meltingarvegi. Þýðing starfs bresku
vísindamannanna felst í því, að þar virðist
ætla að fást skýring á því, hvernig breytingar
á frumum geta hlotist af slíkum umhverfis-
þáttum og hrundið krabbamyndun af stað.
Þessum árangri var náð með nýlegri tækni
við að sneiða niður og sundurgreina erfða-
efni.
Rannsóknin beindist að fjölskyldum, þar
sem tíður er ættgengur kvilli, sem oft reynist
undanfari ristilkrabba. Kvillinn nefnist poly-
posis adenomatosa familiaris og felst í því að
sveppæxli taka að spretta innan á ristlinum
og þekja einatt innra byrði hans. Sum æxlin
taka svo breytingum yfir í illkynja vef.
Vísindamennirnir bresku telja að erfðavís-
irinn, sem þeir leita enn, stjórni myndun
efna sem ráða frumuvexti. Hver einstakling-
ur hefur að öllu eðlilegu tvö eintök af hverj-
um erfðavísi, sitt frá hvoru foreldri. Séu bæði
eintökin gölluð eða óvirk, hlýst af stjórnlaus
frumuvöxtur, og nokkuð af frumugrúanum
gerist illkynja.
Hætta á ristilkrabba vex mjög við gróður
sveppæxla í ristli. Hjá þeim sem af honum
eru haldnir fundu vísindamennirnir afbrigði-
legt erfðaefni, sem bendir til galla í erfðavísi
í fimmta litningi, en litningapör mannsins
eru 23 talsins.
í fjölskyldunum sem rannsakaðar voru
reyndust þeir sem sýktust af ristilkrabba nær
undantekningarlaust hafa til að bera af-
brigðilega erfðaefnið. Við samanburðar-
rannsókn kom í ljós, að sama afbrigðilega
erfðaefnið fannst hjá um það bil fimmta
hverjum ristilkrabbasjúklingi, þar sem
sveppæxlavexti var ekki til að dreifa. Nú er
eftir að staðsetja erfðavísinn nákvæmiega á
fimmta litningi og þróa síðan frumupróf til
að ganga úr skugga um hvort fólk sé í sér-
stökum áhættuhópi hvað ristilkrabba varðar.
Rannsóknir á arfgengi drykkjusýki eru
ekki eins langt komnar, en benda til að þar
sé undirrótin líffræðileg frekar en félagsleg.
Lengi hefur legið fyrir að drykkjusýki geng-
ur í ættir, en margir hafa talið að þar réði for-
dæmi en ekki erfðaeiginleikar. Rannsóknir,
bæði í Bandaríkjunum og á Norðurlöndum,
bera nú böndin að erfðaefninu.
Sérstakt mark er tekið á sænskri rann-
sókn, þar sem borinn var saman lífsferill
barna, sem ýmist ólust upp hjá kynforeldr-
um eða kjörforeldrum. Niðurstaðan varð, að
börn drykkjusjúklinga reyndust fjórfalt lík-
eftir Magnús Torfa Ólafsson
legri til að verða drykkjusjúklingar sjálf en
þau sem áttu foreldra sem ekki töldust eiga
við áfengisvandamál að stríða. Áhættan fyr-
ir börn drykkjusjúklinga reyndist fyrir hendi
enda þótt þau yrðu frá blautu barnsbeini
kjörbörn foreldra sem laus voru við of-
drykkju.
Rannsókn Thedore Reich við Áfengisrann-
sóknastöð Washington-háskóla í St. Louis
ber að sama brunni. Hann kannaði áfengis-
notkun forfeðra og afkomenda 243 drykkju-
sjúklinga. Af 202 körlum áttu 38 af hundraði
drykkjusjúkan föður en 21 af hundraði
drykkjusjúka móður, 57 af hundraði
■ drykkjusjúkan bróður, 15 af hundraði
drykkjusjúka systur, 32 af hundraði drykkju-
sjúkan son og 19 af hundraði drykkjusjúka
dóttur. Svipuð voru hlutföll hjá nánustu ætt-
ingjum 41 drykkjusjúkrar konu. Meðal
Bandaríkjamanna gegnumsneitt er talið að
drykkjusýki hrjái 3 af hundraði kvenna og
8—10 af hundraði karla.
Rannsókn Donalds W. Goodwin við rann-
sóknastöð Kansas-háskóla í læknisfræði
sýndi að börn foreldra sem ástunduðu bind-
indi voru í mun meiri hættu en aðrir að ger-
ast drykkjusjúklingar, ef afi eða amma höfðu
verið drykkjusjúk líka á sínum tíma. Vísinda-
mennirnir vilja ekki taka þessum niðurstöð-
um svo, að drykkjusýkin sé vissú fólki ásköp-
uð. Þeir telja sig hafa fengið vísbendingar um
lífeðlisfræðilegt samhengi í afbrigðilegum
áhrifum áfengis á því hvern ig áfengi aðlagast
í líkömum drykkjusjúklinga, hvernig það
raskar hjá þeim hvatajafnvægi og hversu
mikið drykkjuþol þeir hafa.
Eftir þessu vilja vísindamenn rekja sig, í
þeirri von að finna í erfðaefninu vísbendingu
um hvort einstaklingurinn hefur til að bera
þá eiginleika, sem líklegir eru til að gera
hann að drykkjusjúklingi taki hann að neyta
áfengis.
Meðan prófið á drykkjusýkitilhneigingu er
ekki fundið, gefa vísindamennirnir þessi
heilræði: Sonum drykkjusjúkra feðra er ráð-
legast að temja sér algert áfengisbindindi.
Konur jafnt sem karlar skulu líta svo á, að
þeim sé verulega hætt við drykkjusýki, hafi
þau átt móður, ömmu eða afa sem þannig
var ástatt um.
26 HELGARPÓSTURINN