Helgarpósturinn - 19.11.1987, Blaðsíða 26

Færeyskar
bókmenntir enn
að slíta barnsskóm
Þekking flestra íslendinga á færeyskum bókmenntum
byrjar og endar með verkum sagnameistarans Williams
Heinesen, sem við þekkjum m.a. í gegnum hinar ágætu
þýðingar Þorgeirs Þorgeirssonar. Þeir sem reyna al-
mennt að fylgjast með bókmenntum, án þess að hafa sér-
þekkingu á því sviði, kannast hugsanlega við ljóðskáldin
Róa Patursson og Regin Dahl, en sá fyrrnefndi hlaut bók-
menntaverðlaun Norðurlandaráðs 1985 og sá síðar-
nefndi var hér staddur á bókmenntahátíð í haust.
EFTIR SOFFÍU A. BIRGISDÓTTUR
Malan Simonsen í bókasafni Norræna hússins ásamt dóttur sinni.
Það vakti því gleðilega eftirvænt-
ingu, a.m.k. hjá undirritaðri, þegar
sú frétt barst út (þó færi reyndar
ekki hátt) að hér á landi væri stadd-
ur færeyskur bókmenntafræðingur
sem hygðist halda tvo fyrirlestra um
færeyskar bókmenntir.
Bókmenntafræðingurinn reyndist
vera ung kona, Malan Simonsen að
nafni, lektor við Fróðskaparsetrið í
Þórshöfn; háskóla Færeyinga. Mal-
an er menntuð í bókmenntafræðum
í Danmörku og hefur m.a. verið
lektor í dönskum og færeyskum
bókmenntum (og tungumálum) í
Frankfurt. Hún hefur víða kynnt
færeyskar bókmenntir, m.a. í tíma-
ritum, og sjálf situr hún í ritnefnd
færeyska bókmennta- og menning-
artímaritsins Brá.
Fyrirlestrar hennar voru haldnir í
Háskóla íslands í síðustu viku; sá
fyrri um færeyskar nútímabók-
menntir og sá seinni um færeyskar
kvennabókmenntir.
Það sem hér fer á eftir um fær-
eyskar bókmenntir er að mestu leyti
unnið upp úr þssum tveimur fyrir-
lestrum, grein eftir Malan Simonsen
sem birtist i Nordisk Tidskrift 62.
árg. 6/1986, og viðtali sem undirrit-
uð átti við Malan á dögunum.
UNG HEFÐ
Færeyskar bókmenntir eiga, eins
og íslenskar bókmenntir, rætur sín-
ar i munnlegri frásagnarhefð.
Kvæði, þættir (skop- og níðvísur),
sagnir og ævintýri lifðu góðu lífi í
munnlegri hefð allt fram á 19. öld,
og lifa reyndar enn í breyttu formi.
Upphaf færeyskra nútímabók-
mennta má rekja til síðari hluta 19.
aldar og upphafið marka kvæði og
ljóð ort í anda þjóðernisrómantíkur.
Að sögn Malan lifir hvort tveggja
enn góðu lífi í færeyskum bók-
menntum, þ.e. Ijóðlistin og þjóðern-
ishyggjan. Samhliða þjóðernis-
hyggjunni má finna strauma dul-
hyggju, tilvistarstefnu og módern-
isma, auk náttúrudýrkunar, í fær-
eyskri nútímaljóðlist. Bókmenntir í
lausu máli eiga upphaf sitt að rekja
til síðustu aldamóta.
Ljóðlistin hefur alltaf borið höfuð
og herðar yfir sagnagerðina í fær-
eyskum bókmenntum, ef tekið er
mið af útgefnum skáldverkum.
William Heinesen er „risinn" í fær-
eyskri sagnagerð, en það vita
kannski færri hér á landi að hann er
einnig afkastamikið Ijóðskáld.
Heinesen hefur að vísu nokkra sér-
stöðu þegar talað er um færeyskar
bókmenntir þar sem hann skrifar á
dönsku og geta því verk hans ekki
beinlínis talist hluti af færeyskri rit-
hefð (nema á síðustu árum þegar
farið var þýða verk hans á fær-
eysku).
UNGT RITMÁL
Aldur hinnar færeysku bók-
menntahefðar (rithefðarinnar) helst
vitanlega í hendur við aldur ritmáls-
ins. Allt fram á þessa öld var danska
það tungumál sem notað var „opin-
berlega", m.a. í skólum. Það var ekki
fyrr en 1937 að færeyskt ritmál var
leyft í skólum. Óhjákvæmilega setur
þetta svip sinn á færeyskar bók-
menntir; Færeyingar eru enn að
stíga fyrstu sporin á ritvelli fær-
eyskrar tungu, að koma færeyskum
veruleika í orð skáldskaparins.
Malan bendir einnig á að munur
talmáls og ritmáls sé mikill í Færeyj-
um. Ritmálið sé „bókmenntalegt"
og oft á tíðum í mikilli fjarlægð frá
hinu hversdagslega færeyska tal-
máli. í færeysku talmáli séu orð sem
aldrei sjáist í færeyskum bókmennt-
um og í bókmenntunum séu notuð
orð sem „gangi ekki" í talmál-
inu. Þetta megi m.a. sjá í fær-
, eyskri nútímaljóðlist: skáldin yrki
mikið um „það að yrkja" um „tungu-
málið" og noti óspart vísanir, í nor-
ræna bókmenntahefð t.d. þannig að
Ijóðin séu oft á tíðum óaðgengileg al-
mennum færeyskum lesanda. Hún
segir færeyskt talmál oft hafa átt í
vök að verjast vegna utanaðkom-
andi áhrifa, eins og títt er um lítil
málsamfélög. Við lok 18. aldar var
færeyskan svo hætt komin að við
útrýmingu lá, að margra dómi. Aðr-
ir hafa bent á að svipuð hætta sé bú-
in færeyskunni í dag, vegna vaxandi
áhrifa fjölmiðla. Þetta vandamál
tengir Malan við færeyska ljóðlist og
segir að mörg skáldanna séu með-
vituð um þessa hættu og reyni, í
skáldskap sínum, að efla færeysk-
una t.d. með því að taka gömul fær-
eysk orð og gefa þeim nýtt inntak,
nýja merkingu. Hún nefnir Regin
Dahl sem dæmi um þetta.
í fyrirlestri sinum um færeyskar
nútímabókmenntir kynnti Malan
nýútkomnar ljóðabækur. Hún lagði
áherslu á hversu sterkt ljóðlistin
stæði í Færeyjum og segir það sína
sögu að upplag Ijóðabóka er yfirleitt
um þúsund eintök! Til samanburðar
má geta þess að hér heima er yfir-
leitt um helmingi minna upplag að
ræða. Mikið er vandað til útgáfu
Ijóðabóka í Færeyjum; þær eru í
stóru, fallegu broti, oft myndskreytt-
ar og prentaðar á vandaðan pappír.
Af þessu mættu íslenskir útgefend-
ur læra.
Af athyglisverðum færeyskum
ljóðskáldum nefndi Malan (auk of-
annefndra): Carl Johan Jensen, Tór-
odd Poulsen, Jóanes Nielsen, Martin
Næs, Heðin Klein, Steinbjörn B.
Jacobsen og Astrid Joensen. Þessi
skáld eru öll af yngri kynslóð fær-
eyskra Ijóðskálda, en Malan sagði
að öll færeysk nútímaljóðlist ætti
rætur að rekja til J.H.C. Djuurhuus
sem var annar þeirra „Djuurhuus
bræðra" sem William Heinesen seg-
ir höfuðskáld Þórshafnar (sjá Töfra-
lampanrt, nýjustu bók Heinesens).
KVENNABÓKMENNTIR
í fyrirlestri sínum um færeyskar
kvennabókmenntir rakti Malan
hina stuttu sögu þeirra og sagði að
erfitt væri að draga nokkrar álykt-
anir um efni og efnistök af þeim fáu
textum sem fyrirliggjandi væru eftir
færeyskar konur. Hún dró þó fram
tvö efni sem athyglisverð væru.
Annað var ferðin sem víða mætti sjá
sem áleitið söguefni. Hér er átt við
löngun kvenna til að „komast
burtu", ferðast frá heimaslóðum til
að öðlast reynslu og þroska, eða til
að mennta sig. Malan segir þetta
vera frábrugðið bókmenntum fær-
eyskra karla þar sem ferðin sem slík
sé ekki söguefni, fremur er það
heimþráin sem þjaki þá þegar þeir
;,eru í burtu". Hitt efnið sem Malan
nefndi var geðveikin. Geðveiki er
endurtekið minni í verkum kven-
rithöfunda (íslenskra sem erlendra)
en Malan vildi ekki tala um hana
sem „áleitið efni" í sögum færeyskra
kvenna; til þess væru dæmin ein-
faldlega of fá!
Fyrsta bókmenntaverk færeyskr-
ar konu komst á prent 1904. Það var
leikgerð Sigrid Jacobsen af „þætti";
níðvísu sem til var í munnlegri
geymd. Rúmum fjörutíu árum síðar
kom út annað verk færeyskrar
konu, en það var fyrsta bindi af
Gamlar götur, eftir Johanna Maria
Skylv Hansen, sem kom út í fjórum
bindum á árunum 1950—1973.
Gamlar götur samanstanda af
blönduðu efni, þáttum úr daglegu
lífi, þjóðlegum fróðleik og frum-
sömdum sögum. Það var svo ekki
fyrr en 1963 að fyrsta færeyska
kvenljóðskáldið gaf út bók, en það
var Gurið H. Nielsen og bókin Lýtt
lot. 1971 kom út önnur ljóðabók
hennar, Morgun í rnars. Ljóð Guriðar
eru af módernískum toga, togstreita
ljóðmælandans og umheimsins eru
í brennidepli og andstæðurnar nátt-
úra/menning áberandi.
RADDIR KVENNA
Aðspurð segir Malan að færeyskar
konur hafi fyrst reynt að láta „til sín
heyrast" í gegnum blöð og tímarit.
1905—1908 kom út kvennablaðið
Oyggjarnar (Eyjarnar) sem Susanna
Helena Paturson gaf úr og ritstýrði.
Það blað flutti efni sem iaut sérstak-
lega að konum og heimilunum og
hafði yfir sér þjóðernissinnað
andrúmsloft, eins og mörg færeysk
blöð á þeim tíma. Malan hefur rann-
sakað blaða- og tímaritaútgáfu í
Færeyjum um aldamótin, sérstak-
lega með tilliti til þátttöku kvenna í
þjóðfélagslegri umræðu. Niðurstöð-
ur sínar birti hún í bók sinni Kvinnu-
röddir. Hún segir að færeyskar kon-
ur hafi fyrst reynt að koma sjónar-
miðum sínum á framfæri í gegnum
tvö aldamótatímarit; Fuglaframi og
Föringatíðindi, og þráðurinn hafi
svo verið tekinn upp í Oyggjarnar.
Þetta minnir á upphaf kvennabar-
áttu á Islandi, en með tímaritunum
Framsókn og Kvennablaðinu (sem
bæði hófu göngu sína árið 1905)
fengu íslenskar konur fyrst vettvang
til að koma sjónarmiðum sínum á
framfæri.
Árið 1950 var stofnað kvenfélag í
Þórshöfn og hóf það útgáfu Kvinnu-
tíðinda, en það tímarit kemur enn-
þá út og hefur, að sögn Malan, þró-
ast í sífellt róttækari átt á síðustu ár-
um. Með hinni nýju bylgju í kven-
frelsismálum upp úr 7. áratugnum
fór að gæta róttækari jafnréttis-
krafna frá færeyskum konum eins
og hjá kynsystrum þeirra í öðrum
löndum. Á árunum 1975—1981 gaf
Kvinnufylkingin í Þórshöfn út tíma-
ritið Súrsokkur, og var hluti af efni
þess bókmenntalegs eðlis, t.d. birt-
ust þar Ijóð eftir konur og ritdómar.
Það er svo fyrst eftir 1980 að kon-
ur fara að láta verulega að sér kveða
í færeyskum bókmenntum að sögn
Malan. Hún nefnir leikritahöfund-
inn Dagny Joensen, Ijóðskáldið
Ebba Hentze, og sagnaskáldin Odd-
vör Johansen, Dagmar Joensen
Næs, Marianne Debes Dahl og Ing-
í.d Hestoy. í verkum þessara
kvenna má sjá hugmyndir sem
tengjast kvenfrelsisbaráttu, tog-
streitu skyldu og langana, hús-
móðurhlutverks og listadrauma vef-
ast saman við lýsingar á færeyskum
hversdagsleika nútímans. Ef vel er
leitað má kannski finna einhver
verk einhverra þessara höfunda í
íslenskum bókabúðum.
RUNNI
/fj <*//<% aJ ó<Bkytx u sri
A&SSJ <9 Jts /a /l /
áeritr ekkert
éi/t 'e? /je/
J. : ~ /
imimmmmú'Æi
26 HELGARPÓSTURINN