Morgunblaðið - 22.12.1968, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. DESEMBER 1968
Fjórmagnsþörf fyrirtækja
Erindi dr. Jóhannesar Nordals á
fundi Vinnuveitendasambands Islands
Föstudaginn 12. des. hélt
stjórn Vinmuveitendaisamibands
ísland fund þar sem sérataklega
var tekin til umræðu fjármagns-
þörf fyrirtækja m.a. með hlið-
'sjón af síðustu efna'hagsráðstöf-
unum ríkisstjórnarinnar. Á fund
inn voru boðnir fulltrúar frá
' Félagi íslenzkra iðnrekenda og
Landssambandi íslenzkra útvegs
manna.
Formaður Vinnuveitendasam-
bandsins, Benedikt Gröndal setti
fundinn með stuttri ræðu þar
sem hann gerði grein fyrir fund
árefninu. Gaf hann því næst dr.
Johannesi Nordal orðið og flutti
hann erindi það, er hér fer á
eftir í heild.
Að loknu erindinu voru frjáls
ar umræður og tóku þessir menn
til máls og báru fram fyrirspurn
ir:
Margeir Jónsson, Finnbogi
Guðmundsson, Sveinn Benedikts
son, Eyjólfur ísfeld, Karvel Ög
mundsson, Sverrir Júlíusson, Ó1
afur Johnsen, Bjarni Bjömsson
og Önundur Ásgeirsson.
Svaraði dr. Jóhannes fyrir-
spurnunum eftir því sem tími
vannst til, en þær umræður er
ekki möguleiki á að rekja frek-
ar hér.
Erindi dr. Jóhannesar Nordals
Rekstrarfjárvandamál virðast
vera orðin býsna rótgróið ein-
kenni íslenzkra efnahagsmála.
JÞeir erfiðleikar, sem við er að
etja í þessum málum nú, eru
vissulega sérstaklega miklir og
eiga sér að nokkru leyti óvenju
legar orsákir. Hins vegar held ég
að það sé nauðsynlegt að menn
skoði ekki þessa örðugleika sem
einangrað fyrirbrigði, heldur
reyni að átta sig á eðli þeirra
í ljósi þróunarinnar, eins og hún
hefur verið yfir lengri tíma litið.
f öllum umræðunum um rekstr
arfjárvandamál, bæði fyrr og nú
ber mjög á þeirri afstöðu, að hér
sé um að ræða sérstæða tegund
fjárþarfar, sem óhjákvæmilegt sé
að mæta með útlánaaukningu úr
bankakerfinu, ef ekki með öðru
móti. Menn segja sem svo, að
aukning rekstrarfjár sé for-
senda framleiðsluaukninga1' og
útlánaaukning, sem eigi sér
stað í þessum tilgangi, hljóti því
að skila sér aftur í aukinni þjóð
arframleiðslu og geti því ekki
verið orsök verðbólgumyndunar
eða greiðsluhalla við útlönd.
Ég skal segja það strax, að að
mínum dómi er þessi skoðun
röng, a.m.k. ef hún er sett fram
sem alménn regla, enda þótt j
henni felist hálfsannleikur. I>að
sem er rangt og beinlínis vara-
samt í henni, er sú hugsun, að
aukning rekstrarfjár þurfi í
rauninni ekki að kosta nokkurn
mann neitt, þar sem það hafi í
för með sér framleiðsluaukn-
ingu og þar með skili fjármagn-
ið sér strax aftur. f samræmi við
þetta ætti að vera eðlismunur á
fé sem varið er til rekstrar, og
hinu, sem fer til fjárfestingar.
Þetta er að mínum dómi rangt.
Bæði rekstrarfjármagn og fasta-
fjármagn eru nauðsynlegar for-
sendur í öllum atvinnurekstri
og hvort tveggja þarf til þess,
að framleiðsluaukning geti átt
sér stað. Munurinn er aðeins
fólginn í því, að Áekstrarfjár-
magnið er að eðli sínu bundið
til skemmri tíma eða veltur ör-
ar í rekstri fyrirtækisins. Hins
vegar gilda sömu lögmál um öfl
un rekstrarfjármagns og fasta-
fjármagns, hvort tveggja þarf að
verða til af raunverulegum
sparnaði innan þjóðarbúsins.
Möguleikarnir til þess að auka
rekstrarfé fyrirtækja eru því
háðir sömu takmörkunum og öll
önnur fjáröflun. Eigi rekstrar-
fé að aukast þarf því að eiga
sér stað raunverulegur sparnað
ur eða takmörkun fjárútláta til
fjárfestingar eða annarra þarfa.
Ef menn gera sér ekki grein
fyrir þessari meginstaðreynd,
hljóta allar umræður um rekstr-
arfjárvandamálin að enda í botn
lausum kröfum um óraunhæfa
peningaþenslu.
En eins og ég sagði áðan felst
líka í kröfunum um aukið rekstr-
arfé hálfur sannleikur, en hann
er fólginn í því, að aukning
rekstrarfjár að því marki, sem
nauðsynlegt er til þess að halda
eðlilegum atvinnurekstri gang-
andi, hlýtur að hafa forgang
fram yfir aðrar fjármagnsþarf-
ir. Með öðrum orðum, rekstrar-
fjárvandamálin verður að leysa,
en það verður að gerast annað
hvort með þeim hætti, að sparn-
aður og fjármagnsmyndun séu
aukin, eða með því, að fjármagn-
ið, sem nú fer til fjárfestingar
og annarra þarfa, verði í stað
þess notað til aukningar á rekstr
arfé fyrirtækja.
Ég hef lagt áherzlu á að
skýra þessi atriði vegna þess,
að ég tel þau mikilvæga for-
sendu þess, að hægt sé að tala
af nokkurri skynsemi um rekstr
arfjárvandamál fyrirtækja og
lausn þeirra. Um nauðsyn
þess, að fyrirtæki ráði yfir nægi
legu rekstrarfé er óþarfi að
fjölyrða. Hitt er hins vegar
hættulegur misskilningur, ef
menn halda, að úr rekstrarfjár-
skorti verði endalaust bætt með
bankalánum, án þess að nokkur
þurfi að finna fyrir þvi. Og því
er ég að hrekja þessa skoðun
hér, að hún hefur átt meginþátt
í þvi, að menn hafa reynt á und
anförnum árum að leysa rekstr-
arfjárvandamálin hér á landi
með röngum aðferðum. Því mið-
ur mundi það taka mig allt of
langan tíma að reyna að gera
hér viðhlítandi grein fyrir því,
sem ég tel rétt í þessu máli, og
verð ég því að láta mér nægja
að drepa stuttlega á örfá atr-
iði, sem verða mættu þessu efni
til skýringar.
Fyrst langar mig ti'l að stað-
hæfa, að vandamálin í fjárhags-
legri uppbyggingu íslenzkra fyr
irtækja yfirleitt liggja engan
vegiinn í of litlu lánsfé. Sízt af
öllu eru stutt lán þeirra til
rekstrar minni en eðlilegt væri.
Þetta býst ég við, að margir
ykkar, sem hér eru, hafi fengið
ástæðu til að sannreyna, ef þið
hafið borið saman efnahags-
reikninga íslenzkra fyrirtækja
og sambærilegra fyrirtækja í ná
grannalöndunum. Meginvandamál
in 'liggja allt annars s'taðar, og
þó einkum í tvennu. í fyrsta
lagi er eigið fé íslenzkra fyrir-
tækja yfirleitt allsemdis ónóg.
Hins vegar er lausafjárstaða
flestra íslenzkra fyrirtækja
langt fyrir neðan það, sem æski-
legt væri. Með lausafjárstöðu er
þá átt við hlutfallið á milli
veltufjármuna annars vegar og
stuttra skulda hins vegar.
Nú er það öllum ljóst, sem
þekkja til rekstrar tyrritækja,
að stutt rekstrarlán bæta hvorki
eiginfjárhlutfall né lausafjár-
stöðu. Eiginfjárhlutfall verður
eingöngu bætt með nýju hlutafé
og öðru framlagi eigenda eða
með ágóða, sem verður af rekstri
þess. Auðveldasta leiðin til þess
að bæta lausafjárstöðu er hins
vegar öflun nýs eiginfjár og
breyting stuttra skulda í löng
lán, þar sem það getur átt við,
en þar kemur vissulega margt
annað til greina.
En hverjar eru þá orsakirnar
fyrir því, að svo er komið í
fjárhagsuppbyggingu íslenzkra
fyrirlækja sem nú hefur verið
lýst? Þær eru margar. Hiin fyrsta
og e.t.v. alvarlegasta er sú, að
hér á landi ríkir algerlega ó-
fullnægjandi skilningur á því, að
ágóði fyrirtækja sé nauðsynleg-
ur til þess, að þau geti starfað
og vaxið á heilbrigðan hátt. Má
segja, að skilningsleysið varð-
andi nauðsyn eðlilegrar fjár-
magnsmyndunar í fyrirtækjum
hafi einkennt efnahagsmála-
stefnu íslendinga um áratugi.
Einna berlegast kemur þetta
fram í þeirri stefnu, sem fylgt
hefur verið í verðlagsmálum
allt frá því fyrir síðustu heims-
styrjöld. Þegar ófullnægjandi
fjármagnsmyndun hefur verið
samfara þrálátri verðhækkun og
þar af leiðandi þörf fyrir síauk-
ið rekstrarfé, hefur afleiðingin
orðið sú í mörgum fyrirtækjum,
að eigið rekstrarfé hefur farið
síminnkandi, en skuldir við
bankana komið í staðinn.
Það er undarlegt, að margir
þeirra manna, sem háværastar
kröfur gera um aukningu rekstr
arlána til fyrirtækja þykir jafn
sjálfsagt, að álagningu og ágóða
sé ha’ldið svo niðri, að eig-
ið rekstrarfé fyrirtækjanna fari
síminnkandi. Afleiðingarnar af
þessari mótsagnakenndu stefnu
eru hins vegar mjög alvarlegar,
bæði fyrir fyrirtækin sjálf og
hagkerfið í heild. Með sívax-
andi skuldabagga við bankakerf
ið verður fjárhagsleg uppbygg-
ing fyrirtækja óheilbrigðari, en
jafnframt festist óeðlilega mikið
af því heildarfjármagni, sem
bankakerfið hefur yfir að ráða,
í beinum rekstrarlánum, svo að
allt of lítið verður afgangs til
uppbyggingar og nýframkvæmd
ar.
Augljóst er, að sérstaklega
mikil vandamál skapast í þessu
efni, þegar miklar verðhækkanir
eiga sér stað, er krefjast sam-
svarandi aukningar á rekstrar-
fé fyrirtækja. Sú verðlagsstefna,
sem hér hefur ríkt við slíkar
aðstæður, þ.e.a.s. að gamlar birgð
ir ættu að seljast á gömlu verði,
hefur haft í för með sér alvar-
lega rýrnun raunverulegs rekstr
arfjár í hvert skipti, sem mikl-
ar verðbreytingar hafa orðið.
Þegar fyrirtækin fá heldur ekki
í kjölfar slíkra breytinga að
halda eftir nægilegum ágóða til
þess að byggja rekstrarfé sitt
upp að nýju, hljóta afleiðingarn
ar að verða síversnandi fjár-
hagsstaða ásamt aukinni þörf
fyrir lánsfé.
Ég vi'l ekki skiljast svo við
þennan þátt þessa máls, að ég
bendi ekki einnig á það, hvern
þátt ógætileg fjármálastjórn
fjölda íslenzkra fyrirtækja hef-
ur átt í þeim rekstrarfjárörðug-
leikum, sem þau hafa átt við að
búa. íslenzkum atvinnurekend-
um hefur verið um of hætt við
því að leggja í miklu meiri fram
kvæmdir en eigið fjármagn þeirra
hefur raunverulega leyft. Þetta
hefur svo orðið til þess, að dreg
ið hefur verið fé úr rekstri og
það bundið í fjárfestingu til
langs tíma. Afleiðingin hefur
orðið óheilbrigð lausafjárstaða
og söfnun stuttra skuilda, bæði
í bönkum og utan þeirra, sem
íþyngt hefur rekstri fyrirtækj-
anna og valdið þeim alvariegum
áföllum, strax og á móti hefur
blásið. Sú skoðum virðist því
miður allt of algeng í stjóm at-
vinnufyrirtækja hér á landi, að
'hægt 'sé að ráðast í stórfram-
kvæmdir og fjárfestingu með
litlu eða engu eigin fé. Á sama
hátt hafa margir gert þau mis-
tök að festa rekstrarfé sitt í
framkvæmdum án þess að hafa
nokkra tryggingu fyrir því, að
fé væri fyrir hendi till þess að
tryggja rekstur næsta dags. Þau
íslenzku fyrirtæki, sem bezt hafa
varazt þessi mistök, hafa e.t.v.
ekki ætíð vaxið örast, en vöxt-
ur þeirra og þróun hefur verið
traustari og öruggari en annarra
og þau hafa staðizt áföll, sem
öðrum hafa Qrðið að falli.
Nú þykir mér ekki ótrúlegt,
að ýmsum ykkar finmist ég vera
komim nokkuð langt frá þeim
brennandi vandamálum, sem fyr
irtæki ykkar og annarra standa
frammi fyrir í dag. Þið munuð
segja sem svo, að ti'lgangslaust
sé að tala um uppbyggingu
rekstrarfjár af ágóða, þegar
stöðvun rekstrarins er á næsta
leiti. Um verðlagsmál eruð þið
væntanlega sammála mér, ef þið
fengjuð við þau ráðið. Sjónar-
mið sem þessi eru vissulega skilj
anleg og réttlætanleg við núver
amdi aðstæður. Mér er það fylli-
lega Ijóst, að rekstrarfjárvanda
mál íslenzkra fyrirtækja á næst-
unni verða ekki leyst, nema með
verulegri útlánaaukningu. Á hitt
hef ég vi'ljað leggja áherzlu, og
það er að mínum dómi aðalatrið-
ið, að lausn rekstrarfjárvanda-
málanna með auknum bankalán
um er ekki í sjálfu sér æskileg,
jafnvel þótt hún sé orðin óum-
flýjamleg, eins og málum er kom-
ið. Sá kostur að auka nú enn
hlutfall lánsfjár í rekstrarfé fyr-
irtækja og að binda enn meira
af heildarfjármagni bankakerf-
isins í rekstrarlánum, er að mín,
um dómi óheilbrigt bæði fyrir
fyrirtækim og þjóðfélagið, eins
og ég hef þegar fært rök að.
Það verður því að skoða að-
gerð af þessu tagi sem neyðar-
ráðstöfun gerða í því skyni að
tryggja áframhaldandi fram-
leiðslu, en ekki sem neins kon-
ar framtíðarlauisn á fjárhags-
vandamálum íslenzkra fyrir-
tækja. Sú lausn fæst ekki, nema
stjórnmálaflokkar, verkalýðsfé-
lög, verðlagsyfirvöld og aðrir,
sem hér ráða úrslitum, viður-
kenni í verki nauðsyn heil-
brigðrar fjármagnsmyndunar
fyrirtækja, jafnframt því sem
fyrirtækin læri sjálf að fara af
meiri forsjálni með fjármuni
sína. Skal ég ekki f jölyrða meira
um þessi efni, en snúa mér í stað
þess að því, sem ykkur kann að
virðast nærtækara, en það er þró
unin í lánamálum að undan-
förnu og horfurnar framundan.
Ástandið í peningamá'lum hef-
ur farið ört versnandi á þessu
ári, sérstaklega síðustu mánuði,
en ég er ekki viss um, að menn
hafi gert sér rétta grein fyrir
orsökum og eðli þessarar þróun
ar. Sú skoðun virðist t.d. algeng,
að útlánaaukning hafi verið
mjög lítil á árinu, og hafi því
lánsfjárhöft átt meginþátt í
rekstrarfjárerfiðleikumum. Þetta
er fjarri öllu lagi, eins og tölur
um útlán bankakerfisins sýna.
Enn eru ekki tilbúnar endan-
legar tölur um út- og innlán
bankanna í nóvember, svo að ég
verð að styðjast við bráðabirgða
tölur en þær breytast varla mjög
mikið. Samkvæmt þeim nemur út
lánaaukning banka og spari-
sjóða að frádregnum eriendum
endiurlánum um 1250 millj. kr.
frá áramótum til loka nóvem-
ber. Meginástæðan fyrir því, að
þessi útlánaaukning hefur ekki
bætt betur úr rekstrarfjárþörf
atvinnuveganna en raun ber
vitni, felst fyrst og fremst £ hin-
um gífurlega hallarekstri sjáv-
arútvegsins, sem bæði hefur
valdið mikilli beinni skuldasöfin
un. við bankana, jafnframt því
sem skuldir hafa einnig safnazt
hjá fyrirtækjum, sem sjávarút-
vegurinn skiptir við og rekstr-
arfé þeirra eyðzit með þeim hætti.
Mikill hluti rekstrarfjáraukining
arinnar hefur einnig farið til
fyrirtækja, sem vegna verðlags-
ákvæða og 'lélegrar afkomu, hafa
ekki getað byggt upp rekstrar-
fé sitt á eðlilegan hátt en um
það atriði hef ég þegar rætt.
Sé hins vegar litið á hina hlið
málsins, þ.e.a.s. möguleika banka
kerfisins til þess að mæta rekstr-
arfjárþörfinni, er myndin enn ó-
glæsilegri. Versnandi efnahagsá-
sitand og samdráttur í tekjum
hefur komið fram í mjög óhag-
stæðri þróun innlána, bæði spari
innlána og veltiinnlána. Þannig
mun aukning innlána í banka-
kerfinu alls hafa orðið innan
við 260 millj. kr. frá áramótum
til loka nóvember. Bankakerfið
hefur m.ö.o. lánað út um þús-
und milljónum króna meira en
nemur raunverulegri fjármagns
mynduin hjá því. Þessi gífurlegi
mismunur hefur að nokkru ver-
ið jafnaður með skuldaaukningu
bankakerfisins erlendis og aukn
ingu eiginfjár bankanna, en meg
inhlutinn eða 753 millj. kr. hafa
komið úr Seðlabankanum í formi
aukinna útlána Seðlabankans til
annarra banka og rýrnandi
lausafjárstöðu annarra banka
gagnvart honum. Þetta þýðir m.
ö.o., að 60% af því fjármagni
sem staðið hefur undir aukningu
rekstrarlána á árinu hefur komið
úr Seðlabankanum, en hann hef
ur hins vegar fengið það með
því, að gjaldeyrisstaða hans hef
ur rýrnað að sama skapi. Hér
er eitt dæmið um það, sem ég
sagði áðan, að rekstarfé geti
ekki fremur en annað fjármagn
■ fengizt að kostnaðarlausu. Sá
hluti rekstrarfjáraukningarinn-
ar sem ekki hefur fengizt með
heil'brigðri innlánsaukningu í
bönkunum, hlaut að koma fram
með þeim hætti, að notaðar væru
upp erlendar eignir þjóðarinnar.
Augljóst er, að þannig verður
ekki til lengdar leyst úr þessu
vandamáli.
Það sem í þeirri þróun, sem
ég hefi nú lýst, felst, er aðeins
staðfesting á því, að hiin miklu
efnahagslegu áföll sem þjóðarbú
ið hefur orðið fyrir undanfarin
tvö ár, hafa ekki síður komið
fram í fjármagnsmyndun í banka
kerfinu heldur en í tekjuþróun
og afkomu fyrirtækja. Banka-
kerfið hefur hinsvegar getað
haldið uppi útlánaaukningu og
þar með innlendri eftirspurn að
Framhald á bls. 18
Dr. Jóhannes Nordal flytur erindi sitt.