Morgunblaðið - 22.12.1968, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. DESEMBER 1968
FRÁ NEW YORK
effir Valtý Pétursson
3. nóvember, 1968, laugardagur,
Fór heldur seinna á fætur en
venjulega. Er oftast búinn að fá
mér morgunverð klukkan níu,
en nú var hún orðin tiu, þegar
þeirri athöfn var lokið. Ástæð-
an: Svaf lítið sem ekkert í nótt.
Var að lesa THE THIEF’S JO-
URNAL eftir Jean Genet, og
vægast sagt er það ekkert barna
lesmál. Hryllileg lesning, við
bjóðsleg bók, ókristileg og sið-
laus en mikið iistaverk. Stíll-
inn hrifandi og svo áhrifaríkur
að manni verður ekki svefnsamt
við slíkan lestur. Mér lá við
uppköstum sums staðar í lestr-
inum, enda kvaldist ég í svita-
kófi fram undir morgun. Ég hef
nóg annað að gera ' við tima
minn en að sofa yfir mig og má
sannarlega ekki sóa nokkurri
mínútu. Það mættu gjarnan vera
48 stundir í sólarhring, en ekki
24, svo mikið hef ég umfangs í
þessari heimsborg, og sannleikur-
inn er sá að ég ræð ekki neitt
við neitt. Og þó að alit sé hér í
Ameriku stærra og mikilfeng
legra en í hinum gamla heimi,
þá hefur þeim hér ekki tekizt
enn sem komið er, að lengja sól
arhringinn, en hver veit nema
það verði gert einn góðan veð-
urdag. Hér getur allt skeð.
Það tók mig svolítinn tima að
jafna mig eftír þessa svefn-
lausu nótt og ég var enn að
brjóta heilann um Genet. Var
hann annaðhvort að velta sér
upp úr sora mannlífsins eða var
þetta viðbjóðslegur sannleikur?
Ég varð að fá ábæti af svörtu
kaffi hjá blessuninni benni Rós
minni. Það var ekkert vanda-
mál.
Beint af augum á Gallery of
Modern Art, sem stendur við
Columbus Circle og er ekki í
neinum tengslum við Museum of
Modern Art, sem er allt önnur
stofnun. En nöfnin eru keimlík.
Þetta er dálítið skrítin bygging,
gerð í einhverjum Mára-stíl, sem
ég kann engin skil á, og stingur
mikið í stúf við umhverfi sitt.
Við því er auðvitað ekkert að
segja, en einhvernveginn hefur
það komizt inn í kollinn á mér,
að þetta sé ekki mikið listaverk
frá hendi viðkomandi húsameist
ara. En myndarlegt er það og
ekkert til sparað. Sjálf stofnun-
in hefur ekki sérlega gott orð á
eér, og þykir heldur lélegt safn
ið sem þetta hús er byggt fyrir.
Það hefur dregizt hjá mér að
líta þar inn, en nú lá þetta vel
við höggi, eins og hetjan sagði
•forðum.
Heppni með mér eins og fyrri
daginn. Þarna er sýning á ljós-
myndum eftir mann frá Kanada,
«em ég hef ekki heyrt nefnd-
an áður, svo að ég viti til. Hann
heitir Roloff Beny. Fljótlega
komst ég að þeim sannleik, að
hér var snillingur á ferð. Ég
segi snillingur, því að svo hrif-
inn varð ég við fyrstu sýn þess-
ara merkilegu listaverka, gerðra
með ljósmyndavél. Ekki átti ég
von á að sjá svo merkilega sýn-
ingu á þessum stað. En þannig
er einmitt New York borg, hún
getur komið manni algerlega á
óvart, hvenær og hvar sem er.
Það er matvörukaupmaður,
vellauðugur, sem byggt hefur
þetta safn, og hann er einn þess
ara sérvitringa, sem allt vita og
enga aðstoð eða þekkingu þurfa
i þjónustu sína. Það er brjóst-
vitið, sem við á íslandi höfum
avo lengi daðrað við, sem hann
hefur trúað á. Auðvitað hefur út
koman orðið sú, að safn hans er
hvorki fugl né fiskur og þjón-
ar engu öðru hlutverki en sýna
vitleysu eigandans. Því miður
blasir hér við sorgarsaga, þar
sem enn einu sinni sannast, að
ekki verður menning sköpuð með
aurunum einum. Þekking og
smekkur verða að vera fyrir
hendi. Því miður er þetta víst
ekki einsdæmi hér í landi, en
það er huggun, að margar stofn
anir hafa einmitt sameinað þetta,
og þá hefur útkoman oft orðið
mjög jákvæð, eins og sjá má af
fjölda safna hér í Bandaríkiun-
um, en flest söfn eru byggð af
einkaframtaki og rekin með
framlögum einstaklinga. Það op
inbera kemur sáralítið við sögu
í þessum efnum.
Roloff Beny byrjaði lista-
mannaferil sinn sem málari, og
það er auðséð á því hvernig
hann byggir verk sin og hvern-
ig hann notfærir sér ljósmynda-
vélina til að skapa svartlistar
tilfinningar. Mér er nær að
halda, að honum hefði ekki tek-
ist þetta svo snilldar vel, sem
raun ber vitni, ef hann hefði
ekki lagt stund á málaralisrt. Hér
sannast líka sú staðreynd, að það
er maðurinn sem stjórnar vél-
tækninni og sveigir hana til
þjónustu við mannlegar kennd-
ir, en ekki vélamenning sem
þrúgar manninn og gerir hann
að þræl sínum, eins og margir
virðast búast við í framtiðinni.
„Maðurinn er búinn að vera,
hann er dæmd vera. Við þurfum
ekki að hafa áhyggjur af 21. öld
inni, hún kemur ekki,“ sagði
raunvísindamaður við mig í sam
kvæmi fyrir nokkrum dögum.
Látum það vera, að einhver
óábyrgur kjaftaskúmur hefði lát
ið slíkt út úr sér í pólitísku
karpi eða hliðstæðu þjarki. En
visindamaður, sem lifir og hrær-
ist í raunvísindum, eldflaugum
og geimförum, hlýtur að vera
langt leiddur, er hann lætur
slíka svartsýni í ljós. Bölsýni
og nokkur taugaóstyrkur finnst
mér meira áberandi hér í New
York borg en áður var. Og þeg
ar ég segi áður var, meina ég
þau ár, þegar þessi þjóð stóð'í
styrjöld við Hitler og Japani,
og var útlitið þá ekki alltaf glæsi
legt. Hvað veldur veit ég ekki.
Velferðarríki í uppsiglingu? Það
eru að vísu forsetaskipti í nánd,
og mannfall er mikið í Viet-
Nam á báða bóga. Lífæðar New
York borgar slá örar og örar
með hverju ári. Kynþáttavanda-
málið vex með degi 'hverjum. Á
lag daglegs amsturs leggst
þyngra og þyngra á hvern ein-
stakling. Stundum þakkar maður
guði sínum fyrir, að vera af lít-
illi þjóð, sem enn byggir afkomu
sína á sama atvinnuvegi og læri
sveinarnir forðum.
Roloff Beny hefur gefið út
margar bækur með myndum sín-
um, og tvisvar hefur hann feng
ið alheimsverðlaun fyrir falleg-
ustu bók ársins, önnur þeirra er
um Japan. Ég er ekki hissa á
þvi. Við tækifæri ætla ég að
skoða þessa sýningu betur.
Snarlaði um hádegið á Kaffi-
teríu og gat ekki staðizt gamla
freistingu. Applepie á la mode,
eins og það er kallað. Mikið
dæmalaust finnst mér það ljúf-
fengt sælgæti. Það er eins og
að yngjast um tugi ára að renna
þessari ágætu eplaköku með ís
út á niður fyrir brjóstið. Ef allt
væri í þessu lífi eins saklaust
og einfallt og að fá sér kaffi
og eplapie, mundi vandalaust að
komast af við tilveruna. En því
miður er eplapie lífsins ekki
eins Ijúffengt og saklaust og
þessi ágæta kaka, sem nú er að
meltast í maga mér.
Fimmtugasta og sjöunda gata í
New York borg er erilsöm og
iðandi af lifi, meðan verzalnir
eru opnar, en kvöldin steindauð.
Þar úir og grúir af sýningar-
stöðum eða gallerium, eins og
þessi fyrirtæki eru nefnd hér.
Þar er höndlað með listaverk í
hverju húsi og á hverri hæð, og
þar eru rtalskar hárgreiðslustof-
ur við hvert fótmál. Parrucheria
di Bologna, Francini frá Milano
og Signor Burri frá Róm. Negra
strákar frá Harlem bjóða skó-
burstun og pylsuvagn með heit-
um hundum er þar á horninu.
Feiknin öll af lúxus verzlunum,
sem selja tízkuvarning fyrir döm
ur á öllum aldri, en galleríin
eru samt að ég held, í meiri-
hluta þegar alit er upp talið.
Það er ótrúlega mikið af þessum
fyrirtækjum hér um slóðir og á
næstu grösum. Oft hef ég verið
hér í heimsókn, en alltaf er ég
að finna ný og ný fyrirtæki af
þessari tegund. Sýningarsalirnir
hér í New York borg eru annars
sérstakur kapítuli fyrir sig, mér
liggur við að segja í heimssög-
unni. Ég dembi mér í sýningar-
stúss, eins og ég réttilega kalla
það.
Þessir staðir væru betur nefnd
ir listaverzlanir en sýningarsal-
ir. Það heiti bera þeir sannar-
lega með réttu. Engar tölur veit
ég um umsetningu þessara fyrir-
tækja, en hún hlýtur að vera
geipileg. Húsaleigan ein á þess-
um stað er mjög há og allur
kostnaður meiri en góðu hófi
gegnir eftir Evrópu mælikvarða.
Eitt umsvifamesta galleríið við
fimmtugsutu og sjöundu götu,
hefur t.d. tvær hæðir í feikna-
legum skýjakljúf á leigu fyrir
rekstur sinn, og ekki nóg með
það, heldur hefur sama fyrir-
tækið nýlega tekið á leigu pláss
um borð á hinu nýja hafskipi
Gunard-Iínunnar, Queen Elisa-
beth II., og verður þannig fyrsta
listverzlun í heimi, sem getur
státað af því að hafa rekstur
bæði til sjós og lands, eins og
Haraldur Á. var vanur að segja
í revíunum forðum. Þeir hinir
sömu hafa einnig aðsetur í Lond-
on og Róm. Ég er viss um, að
útflutningsfyrirtæki íslendinga,
eins og t.d. Sölumiðstöð Hrað-
frystihúsanna hefði ekki efni á
slíku húsnæði, og þegar svo kem
ur í ljós að varningurinn, sem
þetta fyrirtæki selur, er einvörð
ungu „Klessulist", eins og Jónas
heitinn frá Hriflu kallaði það,
þá fer nú að vandast málið, og
ég er hræddur um, að sumir
spakir menn á íslandi mundu
eiga erfitt með að botna í gangi
hlutanna. Satt að segja gerir
fólk sér úti á íslandi enga grein
fyrir, hvert risafyrirtæki mynd-
list er orðin nú á dögum, og hve
margslungið fyrirbæri er þar
um að ræða. Þó er þetta ekkert
nýtt í veraldarsögunni. Forðum
daga var stundum líflegt í list-
verzlun Evrópu, en það er önn-
ur saga, sem ekki á neitt erindi
hér.
Ekki veit ég hvort það er sið-
ur hér, að margir leggi .saman
og kaupi eitt og sama listaverkið
í félagi, eins og tíðkaðist áður
fyrr, t.d. á dögum Rembrandts í
Amsterdammi. í erfðaskrá eða
uppskrift á dánarbúi hans er
getið um tvær eða þrjár myndir
eftir erlenda málara, sem Rem-
brandt á part í ásamt fleirum.
ar nefna það. Mér þykir mjög
trúlegt, að þessi siður sé hér við
hafður í New York borg, sem
einmitt á tímum Rembrandts hét
Neuwe Amsterdam og var smá-
þorp, sem enginn vissi þá, hve
glæsilega framtíð átti fyrir sér.
En síðan hefur mikið vatn runn
ið til sjávar beggja vegna Man
hattan-eyjar.
Margt misjafnt er hér til sölu
í listverzlununum. Vart mundi
sumt af þessu ganga sem góð og
gild vara á uppboðum hjá Sig-
urði mínum Ben, en hér í New
York er það ekki falt fyrir
minna en tíu til tuttugu þús-
und da'li, og stumdum rifizt um
bitann. Þertta eru miklir pening-
ar í augum Evrópumanns, hvað
þá Reykvíkings. Það, sem bezt
gengur hér á markaðnum, er
þess eðlis að ég efast um, hvort
mögulegt væri að selja slíkt sem
listaverk á íslandi. En þeirri
staðreynd verður ekki meitað,
hvort manni likar betur eða verr
að hér er samtíðarlist á ferð.
Tjáning tuttugustu aldar.
Þeirri flugu skaut upp í huga
mér, þegar ég reit þessar linur
að ef til vill væri fjöldi fólks á
íslandi, sem áliti Impressionism-
ann nútímalist og áliti sig hafa
þekkingu á listum. En auðvitað
væri þá sannleikurinn sá, að þeir
hinir sömu væru ánetjaðir
smekk nítjándu aldar og hefðu
dagað uppi með sína fífilbrekku
grónu grund. Ég tek eins og
stendur enga ábyrgð á þessari
hugdettu, en hún gæti vel verið
sönn fyrir þvi. Og ef þetta er
rétt, eru hinir sömu ekki meira
né minna en öld á eftir samtíð
sinni. Ekki meir um það, en þetta
flaug fyrir i huga mér.
Meðan ég fékk mér bita á
kaffiteríutnni tók ég eftir nokkr-
um köllum, sem sátu yfir kaffi-
bolla við stórt borð út í horni.
Þeir töluðu bæði hratt og hátt á
einhverju torkennilegu máli, sem
ég bar engin kennsl á, en af til-
viljun tók ég eftir því að einn
þeirra hafði dagblað í vasa sín-
um og það var skrifað með
grísku letri, að ég hélt. Þá þótt-
ist ég vita að þetta mnudu vera
Grikkir. Það var auðséð á öllu
að þeir voru ekki að hittast
þarna í fyrsta sinn. Þetta var
auðsjáanlega samastaður þeirra
til að leysa heimsmálin sín á
milli. Það gekk mikið á hjá þeim
um tíma, og raddir þeirra
glumdu æstar og herskáar, svo
að liggja virtist við handalög-
máli. Ef þeir hefðu ekki verið
svo umræðuglaðir hefði ég sjálf
sagt ekki tekið eftir þessum hóp,
en eitt var ég viss um, að eitt-
hvað mikið stóð til. Hvað sem
það svo var. Ég hafði gaman af
þessum náungum. Þeir voru lit-
rik manngerð, og ég var farinn
að ímynda mér, að þarna væru
ljóslifandi fyrir augum mér hetj-
ur hins forna Grikklands. Þessi
flæðandi mælska, þessi brenn-
andi áhugi, sem geisílaði frá hverj
um og einum. En um hvað var
verið að tala? Þessi hópur stakk
mikið í stúf við venjulega Am-
eríkumenn. f sjálfu sér er það
ekkert merkilegt í New York,
því að New York er ekki Am-
eríka í þeim rétta skilningi, held
ur eitthvað alveg sér á parti.
Um leið og maður kemur nokkra
kílómetra út fyrir borgina, tek-
ur Ameríká við. New York borg
er og verður ekkert annað en
New York borg. En áfram með
frásögnina af Grikkjum. Bætist
nú ekki einn herramaður í hóp-
inn, og hann talar ekki grísku,
heldur ekta New York mállýzku
sem er þó nokkuð svipuð emsku.
Hann gæti vel hafa verið leigu-
bílstjóri, það var margt, sem
benti til þess. Hann tekur strax
þátt í samræðu dagsins og virð-
ist skilja grísku, þótt hann tali
hana ekki. Hinir halda áfram á
sínu máli. „Látið þið ekki svona,
strákar, þetta er allt í lagi, heim
urinn ferst ekki, þótt Agnew
verði varaforseti. Ég styð hik-
laust Nixon, Agnew.“ Og nú
hækkar tónninn í samræðunum.
Það eru ekki allir á þessari skoð
un. Grískan bókstaflega flæðir
út um allt, og það er slegið kröft
uglega í borðið, svo að kaffifant
arnir skoppa og hristast og kaffi
skvettist yfir borðplötuna. Það
er líf í þessum köllum, engir
tveir sammála, og umræðurnar
verða það snarlifandi, að það er
aglert aukaatriði, hvor maður
ski'lur grísku eða ekki. Svo bæt-
ir sá við, sem ég he>ld að sé
leigubílstjóri: „Nixon verður á-
reiðanlega skotinn, ef hann
vinnur kosningamar, og þá verð
ur Grikki forseti Bandaríkjanna.
Ég held, að tími sé til kominn,
að Grikkir láti til sín taka í
heimsmálunum.“ Já, það var nú
það, hugsaði ég, um leið og ég
snaraðist framhjá þessum sjálf-
kjörnu stjórnmálamönnum og yf
irgaf staðinn. Þeir minrntu mig á
einhverja þessir gentlemenn?
Hverja minntu þeir mig á?
Ekki hef ég hugmynd um, hve
margar sýningar ég sá í dag.
Þetta er i hverju húsi og á öll-
um hæðum, allt upp á tuttugustu
hæð. Hér er auðvelt að ruglast
í ríminu, og það verður að fara
varlega í, að skoða þessa mergð
af mismunandi framleiðslu lista-
manna um víða veröld. Það get-
ur verið erfitt að finna suma
þessa staði. Það mætti halda að
áhugi listaverkasalanna sé sára-
lítill á því að komast í samband
við almenning, enda er það víst
sannleikurinn í þessu máli. Á-
stæðan: Þeir hafa sína viðskipta-