Morgunblaðið - 09.02.1983, Síða 19

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 9. FEBRÚAR 1983
19
en innprentun hennar hefur haft
svo djúp áhrif á hann að örlög
hans og fjölskyldu hans ráðast að
miklu leyti af þessari þráhyggju
sem hann getur ekki náð í skottið
á.
Þessi þráhyggja Tyrones mynd-
ar síðan dæmigerða sálfræðilegan
vítahring: Hann hefur orðið að
kosta miklum peningum til lækn-
inga Mary vegna þess að hann
tímdi ekki að kosta neinu til í upp-
hafi. Sömu mistökin er hann svo
tilbúinn að gera aftur gagnvart
Edmund, tíma ekki að kosta hann
til almennilegrar lækningar sem
gæti haft í för með sér að endan-
leg lækning yrði miklu dýrari
vegna þess að ekki tækist að kom-
ast fyrir meinið strax í upphafi.
Það kæmi síðan enn ver við þenn-
an þráhyggjupunkt Tyrones, þar
sefn hann má ekki til þess vita að
þurfa að borga meira en hann
nauðsynlega kemst af með, fyrir
sjálfan sig og sem allra minnst af
hans peningum má renna til þess
að hjálpa öðrum.
Persónurnar fjórar í „Dagleið-
inni löngu“ eru allar tengdar með
sálfræðilegum vítahringnum og
engin leið er fyrir fjölskylduna að
komast losna. Það sama gerist í
hjónaböndum sem taka að rotna,
hjónin ná ekki að rjúfa hringinn
og spenna hvort annað upp á nei-
kvæðan hátt, svo allt stefnir til
hins verra, eftir því sem meira er
streist við að losna út úr hringn-
um: snaran er sjálfhert, hver
minnsta viðleitni gerir hlutina
verri. í „Dagleiðinni löngu" er
margt áhyggjuefnið. En ljósi
punkturinn er sá að við vitum að
Edmund er Eugene O’Neill sjálfur
og brjóstveiki hans varð til þess að
hann fór að lesa mikið og skrifa,
og gaf okkur ómetanleg listaverk
á borð við „Dagleiðina löngu".
Það þarf mikið hugrekki til að
skrifa sjálfsævisöguleg listaverk
sem opinbera dýpstu sálarhrær-
ingar höfundar og hans nánustu,
sýna jafnt neikvæðar hliðar og
jákvæðar. Hvað kom O’Neill til að
skrifa „Dagleiðina löngu". Walter
Kerr (New York Herald Tribune)
hefur þetta um málið að segja:
„Eg held að hann hafi skrifað
verkið í fyrirgefningarskyni. Ekki
til þess að fyrirgefa það hvað illa
hafði verið farið með hann ...
Hann virðist vera að biðjast fyrir-
gefningar á mistökum sínum sem
fólust í því að hann skildi ekki
föður sinn, móður og bróður nægi-
lega vel á þeim tíma þegar þau
þörfnuðust skilnings hans; hann
virðist vera að staðfesta það við
framliðna ættingja sína, hvar sem
þeir kunna að vera niðurkomnir,
að hann viti af öllu því slæma sem
þeir hafi gert, og hann elski þá.“ I
leikskrá Þjóðleikhússins (1982)
segir Arni Ibsen: „Vitað er að
hann átti afar erfitt með að fyrir-
gefa, það gerði hann ekki fyrr en
hann var búinn að skrifa sig frá
ásökuninni. Þannig veitir hann
t.d. Jamie bróður sínum endanlega
fyrirgefningu í „A Moon for the
Misbegotten", og föður sínum og
fjölskyldu í „Dagleiðinni löngu“.“
Frásagnartækni í
„Dagleiðinni löngu“
Tæknilega er „Dagleiðin langa"
afar fullkomið verk bæði hvað
byggingu og málfar varðar. Eins
og fyrr hefur verið á minnst felst
spenna verksins ekki í hreyfingum
og framkvæmdasýningu heldur í
hinum sálrænu átökum persón-
anna við sjálfar sig og aðra með-
limi fjölskyldunnar. Söguþráður-
inn er samofinn persónusögu fjöl-
skyldumeðlimanna og vandamál-
um þeirra. Hin dramatíska spenna
verksins næst m.a. fram með því
hvernig áhorfandinn fær smám
saman upplýsingar um hin ýmsu
vandamál t.d. morfínneyslu Mary
og brjóstveiki Edmunds.
Mary hefur í upphafi leikritsins
ekki notað morfín í tvo mánuði, er
nýkomin úr meðferð. Frásagnar-
tæknin sem O’Neill notar til að
sýna fall hennar er svipuð venju-
legri spennusögutækni: Margt er
gefið í skyn í upphafi án þess
nokkur vissa fáist: Hún var lyst-
arlaus við morgunverðarborðið,
hún hagar sér þannig að karl-
mönnunum verður starsýnt á
hana og hún verður sjálfsmeðvit-
uð og henni finnst allir gruna sig
um græsku. Og það er hinn bein-
skeytti Jamie sem setur hana upp
við vegg með hreinskilni sinni í
öðrum þætti:
Mary: (í spennu): Hvers vegna
starirðu svona á mig?
Jamie: Þú veist það. (Hann snýr
sér aftur að glugganum.)
Mary: Ég veit það ekki.
Jamie: Æ, í guðanna bænum,
heldurðu að þú getir blekkt mig,
mamma? Ég er ekki sjónlaus.
Mary: (Horfir nú beint á hann,
og í andliti hennar er svipbrigða-
lausa, þrjóska neitun að sjá): Ég
veit ekki hvað þú ert að tala um.
Jamie: Nei? Farðu og skoðaðu
augun á þér í speglinum!
Þarna kemur sannleikurinn í
ljós og leynilögreglusögustíllinn
endar. Það sem eftir er leikritsins
er sýnt hversu beisk örlög það eru
að vera eiturlyfjaneitandi, og
hvaða álag það er fyrir hina nán-
ustu: í þriðja þætti kemur fram að
eitt sinn þegar eitrinu var algjör-
lega haldið frá henni, hljóp hún út
á náttsloppnum og ætlaði að
drekkja sér. Og Mary segir:
„Stundum vona ég að ég taki óvart
of stóran skammt. Ég gæti aldrei
gert það af ásettu ráði.“ í fjórða
þætti orðar Edmund hvað erfiðast
sé fyrir fjölskyldumeðlimina í
þessari eiturvímu hennar: „Að
hluta til gerir hún þetta af ásettu
ráði — til þess að við náum ekki til
hennar, til þess að losna við okkur,
til að gleyma að við séum til!“ Og í
lok leikritsins er Mary í andlegu
fortíðarástandi þess tíma þegar
hún hafði ekki kynnst neinum
þeirra.
Aðferðin til að segja frá brjóst-
veiki Edmunds er gerólík. Við
fáum ekki að vita sannleikann um
það mál fyrr en í öðrum þætti, og
það er ekki sama spennuuppbygg-
ingin í frásögnininni eins og mor-
fínsögu Mary. Fyrst er talað um
sumarkvef en svo kemur fljótlega
í Ijós að flestir telja sjúkdóminn
miklu alvarlegri. En sagan af
brjóstveiki Edmunds er dýpkuð á
fernan hátt í verkinu: í fvrsla lagi
eru veikindi Edmunds ógn við sál-
arró Mary og gera það að verkum
að hún þarf meira á því að halda
að flýja inn í sinn lokaða morfín-
heim. Þar að auki stendur
Edmund henni miklu nær en
Jamie, svo áhyggjur hennar fá
litla hvíld. Og Tyrone segir: „Það
sem gerir þetta enn verra er að
faðir hennar dó úr berklum." í
öðru lagi: Á sama hátt og áhyggjur
Mary af heilsu Edmunds færa
hana nær veikleika sínum, gera
áhyggjur Edmunds af móður sinni
það að verkum að hann þarf á því
að halda að flýja undan þeim inn í
sinn veikleikaheim, heim Bakkus-
ar. Hér er því um að ræða annan
sálrænan vítahring sem ekki verð-
ur umflúinn. Og vínið er ekkert
brjóstmeðal: Jamie varar Edmund
við því að drekka og áhyggjur
Mary aukast. Hún segir við
Edmund: „Hvers vegna er glasið
þarna? Fékkstu þér drykk?
Hvernig geturðu verið svona vit-
laus? Veistu ekki að það er það
versta sem þú getur gert?“
í þriðja lagi: Þessi vítahringur er
ekki nýtilkominn. Hann á sér ræt-
ur alveg aftur til fæðingar
Edmunds. Mary segir: „Ég var svo
hraust áður en Edmund fæddist.“
Það var einmitt þá sem „skottu-
læknirinn“ gaf henni morfínið. Og
áhyggjur Mary af heilsu Edmunds
og framtíð hans, vegna þess
hvernig hann hefur tekið Jamie
sér til fyrirm.vndar í drykkjusið-
um og hóruhúsarambi, gera það að
verkum að hún hefur enn sterkari
þörf en áður að flýja raunveru-
leikann og leita á náðir eiturlyf-
sins.
í fjórða lagi: Þó Mary og
Edmund þyki vænt hvoru um ann-
að og ásaki ekki hvort annað um
að eiga sök í þeim vítahring sem
tengir þau saman í vanlíðan
þeirra, kemur þó fyrir að þau
verða þreytt á þessu vítahrings-
ástandi. Hún ásakar Edmund
fyrir að vantreysta sér, og
skammar hann fyrir að leyfa sér
að efast um að hún komi til með
að standa sig gegn eitrinu. Og
Edmund verður þreyttur á því
hvernig Mary heldur til streitu
þeirri sjálfsblekkingu að það sé
ekkert að honum annað en kvef.
Hann segir: „Þú hefur ekki spurt
mig hvers ég varð vísari í dag.
Kærirðu þig kollótta?" Og litlu
síðar segir hann: „Það er stundum
erfitt að búa við það, að eiga móð-
ur sem er dópista djöfull."
(í síðari greinunum um „Dag-
leiðina löngu og sálarfræðina"
verður því lýst hvernig fjórum
persónuleikakenningum í sálar-
fræði er beitt á persónurnar í
„Dagleiðinni löngu“. Þessar kenn-
ingar eru: Sálgreiningin, verund-
arsálarfræðin, atferlissálarfræðin
og líkamskenning Sheldons.)
Saga unglingahreyfingar
Bókmenntir
Guðmundur Heiðar
Frímannsson
llannes Hólmsteinn Gissurarson:
A grundvelli einstaklingsfrelsis
Heimdallur
1982, 144 bls.
Á síðustu árum hefur Hannes
Hólmsteinn Gissurarson verið að
skrifa sögu Sjálfstæðisflokksins.
Fyrstu ávextir þeirrar vinnu, sem
koma fyrir augu almennings, eru
saga sjálfstæðismanna í verka-
lýðshreyfingunni, sem út kom
1981, og sága Heimdallar, sem
kom út nú fyrr í vetur. Tilefni út-
gáfunnar var 55 ára afmæli fé-
lagsins á síðastliðnu ári. Afmæli
er ágæt ástæða til að líta yfir far-
inn veg og skoða, hvað hefur áunn-
izt og hvað tapazt í tímans ráðs.
Það eru flóð og fjara í gengi félaga
rétt eins og í lífi einstaklinga og
þjóða. Það má sjá glögglega gengi
Heimdallar síðustu fimmtíu og
fimm árin í þessu riti. Það er ekki
ómerkur þáttur í sögu Sjálfstæðis-
flokksins, sem hér er rakinn.
Heimdallur var stofnaður 16.
febrúar 1927. Stofnendur voru 27.
Heimdallur er því eldri en Sjálf-
stæðisflokkurinn. Fyrstu árin var
ágreiningur innan félagsins um
það, hvort félagið ætti að styðja
Ihaldsflokkinn. í fyrstu lögum fé-
lagsins stóð, að markmið þess
væri, „að styðja víðsýna, þjóðlega
og varfærna umbótastefnu í
landsmálum á grundvelli einstakl-
ingsfrelsis og séreignar án tillits
til stéttarhagsmuna." Ágreining-
urinn var um það, hvort bezt
mætti ná þessu markmiði með því
að fylgja íhaldsflokknum að mál-
um eða með einhverjum öðrum
hætti. Heimdallur varð þegar í
upphafi nokkuð áhrifamikið félag
ungra manna og 55 árum seinna er
það að öllum líkindum sterkasta
pólitíska félag ungs fólks í landinu
með rúmlega 2500 skráða félaga
og mjög öflugt starf á mörgum
sviðum.
Það breytist margt á skemmri
tíma en 55 árum og velgengni fé-
lagsins hefur ekki alltaf verið slík
sem hún er nú. Það virðist raunar
af lestri þessa rits, að utanaðkom-
andi atvik og skoðanastraumar
valdi meiru um gengi þess en
starfið í félaginu sjálfu.
Það má skoða þrennt í þessu
ljósi. í fyrst lagi er það stefnuskrá
Heimdallar, sem samþykkt var
1931, en hún var samin að frum-
kvæði stjórnarinnar. Það, sem
einkum var nýmæli í þessari
stefnuskrá.yar tillaga um víðtæka
og hagkvæma tryggingalöggjöf,
um að yfirráð atvinnufyrirtækja í
landinu verði í höndum íslenzkra
ríkisborgara, um að verkamenn
geti fengið hlutdeild í arði fyrir-
tækja, sem þeir vinna við. Þótt svo
þurfi ekki að vera, þá eru þetta
hugmyndir um aukin afskipti
ríkisins af hag og starfsemi ein-
staklings og geta vart talizt í sam-
ræmi við stefnu Sjálfstæðisflokks-
ins, að minnsta kosti eins og Jón
Þorláksson skýrði hana.
Annað atriði, sem vert er að
skoða, er svipuð viðbrögð ungra
manna í Heimdalli á sjöunda ára-
tugnum við vinstri bylgju, sem þá
skall yfir. Þær hugmyndir sem
greina má í skrifum ungra heim-
dellinga frá þeim tíma, eru svip-
aðrar ættar og hugmyndir Demó-
krata í Bandaríkjunum á þeim
tíma, og voru raunar landlægar
um hinn vestræna heim. 1 sem
stytztu máli fólust þær í því, að
leysa mætti flestan vanda mann-
lífsins undir forsjá ríkisins. Rikið
var einhvers konar ávísun upp á,
að skynsemi og réttlæti næðu
fram að ganga. Þannig átti að
auka jafnræði í samfélaginu með
því að þenja út skólakerfið, sem
var og er ríkisrekið. Sækja átti
fram á vettvangi stjórnmálanna
og beita almannavaldinu til að
bæta hag allra þegnanna. Þegar
svo er komið fyrir heimdellingum,
er lítill munur orðinn á sjónar-
miðum manna, hvar sem þeir
standa í flokki, enda trúðu margir
Ilannes Hólmsteinn Gissurarson
því, að hugmyndafræði væri liðin
undir lok. Eins og kunnugt er, hef-
ur nálin nú snúizt heldur betur á
hinum pólitíska kompás.
Þriðja atriðið, sem nefna má í
þessu ljósi, er andstaðan gegn vel-
ferðarríkinu, sem komið hefur
fram á áttunda áratugnum hjá
ungu fólki í Heimdalli og Jónas
Haralz hefur komið orðum að,
mjög glæsilega. Sú andstaða sækir
raunar þrótt sinn til Sjálfstæð-
isstefnunnar í upprunalegri mynd.
Meginhugmyndin er í sjálfu sér
ekki flóknari en, að hver einstakl-
ingur skuli vera sjálfráður að því
að gera það, sem hann vill, svo
framarlega sem það skaðar ekki
hagsmuni annarra. En það hefur
tíðkazt lengi og gerir enn að telja
hagsmunum manna betur borgið
undir verndarvæng ríkisins en, ef
þeir sinni þeim sjálfir. í samræmi
við þetta hafa menn verið
þvingaðir til ýmisskonar sparnað-
ar, sem ríkið telur þjóðhagslega
hagkvæman, og ýmiss konar
framlaga til almennrar velferðar
algerlega án tillits til þess, hvort
þeir vilja það sjálfir. Gegn þessu
og höftum af öílu tæi á atvinnu-
rekstur hefur ungt fólk í Heim-
dalli snúizt og fengið mun betri
hljómgrunn, en búast hefði mátt
við fyrir tíu til fimmtán árum síð-
an. Enda hefur margt breytzt síð-
an þá.
Það er margt, sem hér hefur
ekki verið nefnt úr þessari bók,
t.d. barátta heimdallarfélaga fyrir
stefnu flokksins í utanríkismálum,
andstaða þeirra gegn samhyggju
af öllu tæi, sem er með merkustu
þáttum í starfi félagsins. En allt
verður ekki tekið með. Höfundur-
inn, Hannes Hólmsteinn Gissur-
arson, hefur ritað mjög læsilega
bók, meira að segja hreinar upp-
talningar verða ekki torf. Eins ber
þó að geta. Hann verður dómharð-
ari, eftir því sem nær dregur sam-
tíðinni, og hirðir oft ekki um að
rökstyðja dómana til hlítar. Það
kann til að mynda að vera, að fáir
opinberir fundir hafi verið haldnir
á árunum 1979—1981 (bls. 118 og
121), en það er nægileg forsenda
fyrir því að segja, að lítið hafi ver-
ið starfað í félaginu. Gerði stjórn-
in ekki eitthvað annað til að efla
félagið? Ég veit ekki, hvort svo er,
og get ekki sagt, hvort dómurinn
er réttur eða rangur. Það er oft
verra að dænta ógætilega en að
stilla sig.