Morgunblaðið - 30.05.2002, Blaðsíða 48

MINNINGAR
48 FIMMTUDAGUR 30. MAÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
✝ Klemenz Jónssonfæddist í Klett-
stíu í Norðurárdal í
Mýrasýslu 29. febr-
úar 1920. Hann and-
aðist á líknardeild
Landspítalans 22.
maí síðastliðinn.
Foreldrar hans voru
Jón Jóhannesson
bóndi í Klettstíu, f.
7.12. 1884, d. 26.10.
1973, og Sæunn El-
ísabet Klemenzdótt-
ir húsmóðir, f. 5.2.
1890, d. 7.4. 1985.
Bræður Klemenzar
eru Karl, f. 18.2. 1918, Jóhannes, f.
2.1. 1922, d. 19.5. 1995, og Elís, f.
3.4. 1931. Hinn 17. júní 1950
kvæntist Klemenz Guðrúnu Guð-
mundsdóttur, fulltrúa á skrifstofu
Þjóðleikhússins, f. í Reykjavík 3.
ágúst 1928. Foreldrar hennar voru
Guðmundur Gíslason vörubílstjóri,
f. 14.11. 1898, d. 14.5. 1968 og
Ingveldur Ágústa Jónsdóttir hús-
móðir, f. 24.8. 1902, d. 3.10. 1997.
Börn Klemenzar og Guðrúnar eru:
1) Ólafur Örn hagfræðingur, f.
30.7. 1951, kvæntur Ingu Aðal-
heiði Valdimarsdóttur hjúkrunar-
fræðingi, f. 27.12. 1955. Börn
þeirra eru Guðrún, f. 6.4. 1982,
unnusti Bjarni Gíslason, Valdís, f.
6.11. 1986, og Valdimar, f. 21.10.
1981. Soninn Sigurð Jökul ljós-
myndara, f. 19.9. 1973, á Ólafur
um landið og flutti skemmtiþætti í
samvinnu við Val Gíslason og síðar
Nínu Sveinsdóttur og Árna
Tryggvason. Þá stofnaði hann,
ásamt Róbert Arnfinnssyni leik-
hópinn Sumargesti. Þeir og nokkr-
ir ungir leikarar aðrir fluttu gam-
anleiki og heimsóttu nær alla þá
staði landsins sem voru með ein-
hverskonar leiksvið í boði. Klem-
enz sat í stjórn Félags ísl. leikara í
mörg ár, fyrst sem ritari og síðan
formaður. Allt frá 1957 tók hann
þátt í ýmsum verkefnum fyrir
Þjóðleikhúsið að beiðni Guðlaugs
Rósinkranz þjóðleikhússtjóra jafn-
framt leiklistinni og varð upp úr
því blaðafulltrúi Þjóðleikhússins
þar til hann réðst til Ríkisútvarps-
ins sem leiklistarstjóri árið 1975.
Fljótlega eftir að Þjóðleikhúsið
tók til starfa var það á stefnuskrá
þess að fara með leiksýningar út á
land og var Klemenz alla jafnan
fararstjóri og skipulagsstjóri þess-
ara ferða meðan hann vann við
leikhúsið. Ritstörf Klemenzar voru
þó nokkur og skrifaði hann fjölda
þátta um þjóðleg efni og þá aðal-
lega fræg íslensk sakamál sem
fluttir voru í Ríkisútvarpinu. Einn-
ig sá hann um söfnun efnis og
vinnslu við bókina Hátíð í hálfa
öld, en hann var starfsmaður
Þjóðhátíðarnefndar til fjölda ára,
sá um skemmtiatriði og valdi fjall-
konurnar og fleira sem fylgdi há-
tíðahöldunum 17. júní. Síðustu
starfsár sín vann hann í ljós-
myndadeild DV allt fram til ársins
1993.
Útför Klemenzar verður gerð
frá Seltjarnarneskirkju í dag og
hefst athöfnin klukkan 13.30.
með Sigríði Sigurðar-
dóttur myndlistar-
manni. 2) Sæunn for-
stöðumaður í Lands-
banka Íslands, f. 8.10.
1956, gift Halli Helga-
syni, f. 1.1. 1950,
vélstjóra og starfsm. í
Þjóðleikhúsinu. Sonur
þeirra er Hallur há-
skólanemi f, 30.4.
1980, unnusta
Gwendolyn Nicole
Cordrey, 3) Guðmund-
ur Kristinn læknir í
Bandaríkjunum, f.
9.11. 1969.
Klemenz var gagnfræðingur frá
Reykholtsskóla og útskrifaðist
kennari frá Kennaraskóla Íslands
1942. Stundaði leiklistarnám í
skóla Haraldar Björnssonar áður
en hann fór til Englands í leiklist-
arskólann The Royal Academy of
Dramatic Art og útskrifaðist það-
an árið 1948. Lék fyrst eftir heim-
komuna hjá Leikfélagi Reykjavík-
ur, Ólaf í Galdra-Lofti og síðar
sama vetur Gullinstjarna í Ham-
lett. Var ráðinn leikari í Þjóðleik-
húsinu þegar það hóf starfsemi
sína og lék þar fjölda hlutverka og
leikstýrði mörgum leikritum.
Fyrstu árin leikstýrði hann víða í
nágrenni Reykjavíkur hjá leik-
félögum áhugamanna og öðlaðist
þar mikla reynslu. Á þeim árum
var hann einnig mikið á ferðinni
Kveðja frá Félagi
íslenskra leikara
„Sæll formaður, hvað er títt?“
Þessa virðulegu en þó svolítið stríðn-
islegu kveðju hef ég fengið frá Klem-
enzi Jónssyni undanfarin tíu ár.
Kveðjan var notaleg, enda vissi ég að
hann spurði af einlægum áhuga á vel-
ferð starfsfélaga sinna í Félagi ís-
lenskra leikara.
Klemenz gekk í félagið árið 1950
eða tveimur árum eftir að hann kom
heim frá leiklistarnámi í London.
Hann var fljótlega skipaður í ýmsar
nefndir á vegum félagsins og það var
upphafið að um 30 ára langri þjón-
ustu hans í þágu félagsmála hjá FÍL.
Hann tók sæti í stjórn félagsins árið
1957 og var ritari til ársins 1967. Það
ár tók hann við formennsku í félaginu
og gegndi henni til ársins 1975, en
vann síðar áfram sem starfsmaður
stjórnar til ársins 1979.
Þegar við Klemenz hittumst vant-
aði aldrei umræðuefni, hann var
áhugasamur um baráttumál líðandi
stundar og það var forvitnilegt að
heyra hann segja frá gleði og erfið-
leikum fyrstu ára félagsins. Minni
hans var óbrigðult og hann rifjaði
gjarnan upp ánægjulegt samstarf við
starfsfélaga í Norræna leikara-
ráðinu, leikaravikurnar frægu þegar
fulltrúar félagsins nutu gestrisni hót-
eleigenda í höfuðborgum Norður-
landa, fórnfúst starf félagsmanna
FÍL við að safna peningum til að
reyna að eignast þak yfir höfuðið og
síðast en ekki síst stofnun lífeyris-
sjóðs leikara.
Við töluðum líka oft saman í síma
og í kjölfar þeirra samtala sendi hann
mér stundum póst með ítarlegri frá-
sögn af því sem borið hafði á góma.
Best var þó að hitta hann og Guð-
rúnu, eiginkonu hans, í góðum fé-
lagsskap og nú minnist ég af hlýhug
ánægjulegrar samverustundar með
þeim á 60 ára afmæli félagsins 22.
september sl.
Stjórn Félags íslenskra leikara
kveður Klemenz, heiðursfélaga FÍL,
með virðingu og þakklæti og sendir
Guðrúnu, börnum þeirra hjóna og
öðrum aðstandendum innilegar sam-
úðarkveðjur. Vertu sæll formaður og
takk fyrir trausta vináttu!
Edda Þórarinsdóttir.
Kveðja frá Þjóðleikhúsinu
Einn elsti og reyndasti leikhús-
maður okkar, Klemenz Jónsson, er
látinn.
Klemenz var í hópi þeirra leikara
sem ráðnir voru við Þjóðleikhúsið
strax í upphafi haustið 1949. Hann
lék í öllum þremur opnunarsýning-
unum þegar leikhúsið var vígt í apríl
1950: Nýársnóttinni, Fjalla-Eyvindi
og Íslandsklukkunni. Hann starfaði
síðan óslitið við Þjóðleikhúsið í ald-
arfjórðung sem leikari og leikstjóri
og lék hartnær 140 hlutverk. Hlut-
verkasafnið var fjölbreytilegt, þar
kenndi alls lags manngerða, spaugi-
legra og alvarlegra, upp í huga þess
sem hér skrifar koma skemmtilegar
túlkanir hans á sérkennilegum
náungum úr gömlu íslensku leikrit-
unum: Katli skræk í Skugga-Sveini
eða Guðmundi á Búrfelli í Pilti og
stúlku, sem ég báða sá, barn að aldri.
Áður en Klemenz réðst til Þjóðleik-
hússins hafði hann leikið nokkur
hlutverk hjá Leikfélagi Reykjavíkur
í Iðnó, þar sem hann þreytti frum-
raun sína 1943 í hlutverki Andrésar í
Orðinu eftir Kaj Munk. Hann hélt
síðan til náms við hinn virta breska
leiklistarskóla Royal Academy of
Dramatic Art í Lundúnum og stund-
aði þar nám 1945–48. Að námi loknu
lék hann Ólaf í Galdra-Lofti og Gull-
instjarna í Hamlet hjá Leikfélaginu
en hóf síðan störf við Þjóðleikhúsið.
Þótt Klemenz hafi leikið gríðarleg-
an fjölda hlutverka á ferli sínum og
mér eldri og fróðari menn gætu nefnt
ýmis minnisstæð hlutverk hans, held
ég að framlag hans sem leikstjóra
vegi enn þyngra. Hann leikstýrði
hátt á annan tug leikrita fyrir Þjóð-
leikhúsið, þar á meðal mörgum vin-
sælustu barnaleikritum hússins.
Hann var fyrstur til að sviðsetja hér-
lendis leikrit Thorbjörns Egners,
Kardemommubæinn og Dýrin í
Hálsaskógi, með svo glæsilegum ár-
angri að þau urðu og eru enn vinsæl-
ustu barnaleikrit, sem Þjóðleikhúsið
hefur sýnt. Hann leikstýrði endur-
uppsetningum þessara verka allt
fram á síðustu ár og þegar nýjum
leikstjóra var falið að sviðsetja
Kardemommubæinn fyrir nokkrum
árum, var okkur heiður að njóta ráð-
gjafar Klemenzar við uppfærsluna.
Allar síðari sýningar þessara verka
eru og munu eflaust enn um sinn
verða að mestu byggðar á uppruna-
legum sviðsetningum Klemenzar.
Thorbjörn Egner hreifst svo mjög
af sviðsetningum hans á barnaleikrit-
unum að hann sagðist hvergi hafa
séð jafn skemmtilegar og glæsilegar
sviðsetningar á þeim og í þakklæt-
isskyni gaf hann Þjóðleikhúsinu sýn-
ingarrétt þeirra til hundrað ára! Mér
er líka kunnugt um að milli þeirra og
fjölskyldna þeirra þróaðist vinátta og
samskipti, sem leiddu til enn frekari
kynningar á verkum Egners hér-
lendis. Meðal annarra minnisstæðra
leikstjórnarverkefna Klemenzar má
nefna barnaleikritin Undraglerin,
Mjallhvíti, Ferðina til Limbó, Síglaða
söngvara, Litla-Kláus og Stóra-
Kláus og Ferðina til tunglsins. Þá
vöktu athygli sviðsetningar hans á
Skugga-Sveini, Kraftaverkinu, Bet-
ur má ef duga skal, Pilti og stúlku og
Nýársnóttinni.
Klemenz gegndi fjölmörgum störf-
um fyrir Þjóðleikhúsið á löngum ferli
sínum. Hann var kennari við Leik-
listarskóla Þjóðleikhússins flestöll
árin, sem skólinn starfaði. Hann
kenndi fleiri en einni kynslóð leikara
jafn ólíkar greinar og förðun og
skylmingar. Hann annaðist kynning-
arstörf fyrir leikhúsið og umsjón
bókasafns leikhússins og er þá ým-
islegt ótalið.
Klemenz tók virkan þátt í fé-
lagsstörfum leikara. Hann sat í
stjórn Félags íslenskra leikara í tvo
áratugi og var um skeið formaður og
lagði sitt af mörkum til þess að bæta
kjör leikara og starfsaðstöðu.
Eftir að Klemenz lét af störfum við
Þjóðleikhúsið gegndi hann stöðu
leiklistarstjóra Ríkisútvarpsins í sex
ár og vann reyndar alla ævi mikið
fyrir útvarp bæði sem leikari og leik-
stjóri. Þá stjórnaði og skipulagði
hann skemmti- og hátíðardagskrá
Reykvíkinga á 17. júní í meira en tvo
áratugi með glæsibrag. Valdi föngu-
legar fjallkonur ár hvert og var þeim
innan handar við allan undirbúning.
Sjálfur kynntist ég Klemenzi aldr-
ei náið, hann var að ljúka störfum við
Þjóðleikhúsið þegar ég hóf þar störf
sem leikstjóri um miðjan áttunda
áratuginn en mér auðnaðist þó að
leikstýra honum í einu verkefni,
Góðu sálinni í Sesúan og var það
mjög ánægjuleg samvinna. Hins veg-
ar lágu leiðir okkar stundum saman í
leikhúsheiminum og það var oft gam-
an að ræða við hann um leiksýningar,
því allt til hinstu stundar var hann
duglegur að sækja sýningar og fylgd-
ist manna best með því, sem fram fór
á sviði Þjóðleikhússins.
Klemenz var einstaklega ljúfur og
geðþekkur maður. Hann var dugleg-
ur, afkastamikill og fjölhæfur eins og
hér hefur komið fram og kom ótrú-
lega víða við í leiklistarstörfum sín-
um.
Allt hans umfangsmikla og merka
starf í þágu Þjóðleikhússins skal hér
með þakkað. Ljóst er að hann átti
ekki bara þátt í framvindu mála inn-
an veggja þess húss, heldur lagði
hann stóran skerf til þróunar ís-
lenskrar leiklistar í heild sinni með
ævistarfi sínu.
Við sem nú störfum við Þjóðleik-
húsið sendum konu Klemenzar, Guð-
rúnu Guðmundsdóttur, sem lengi
hefur starfað við leikhúsið bæði sem
söngkona, kórfélagi og skrifstofu-
fulltrúi okkar innilegustu samúðar-
kveðjur. Sömuleiðis börnum þeirra
hjóna og fjölskyldu allri.
Blessuð sé minning hans.
Stefán Baldursson.
Vinur okkar Klemenz Jónsson hef-
ur nú verið leystur frá þrautum og
þjáningum sjúkdóms sem ekki varð
við ráðið.
Við urðum grannar Klemenzar og
Guðrúnar, konu hans, fyrir rúmum
fjórum áratugum en með tímanum
urðu þau meira en góðir grannar,
þau urðu vinir okkar hjónanna og á
þá vináttu bar aldrei skugga enda
Klemenz og Guðrún vinir vina sinna.
Saman fórum við í ferðir bæði innan-
lands og utan árum saman og hvort
sem leiðin lá um Ísland eða um Evr-
ópulönd var sambýlið svo náið að án
gagnkvæmrar vináttu og tillitssemi
hefðu þesar ferðir ekki verið farnar.
En þótt Klemenz sé nú farinn í
ferð sem okkur er öllum búin er hann
áfram í huga okkar og allra þeirra
sem honum kynntust og þeir voru
margir því hann lifir líka í minningu
þeirra sem hlýddu á þætti hans úr ís-
lensku þjóðlífi sem hann bjó til flutn-
ings í útvarpi. Klemenz bjó einnig til
bókina Hátíð í hálfa öld sem Reykja-
víkurborg gaf út 1994. Bókin segir
sögu hátíðahalda 17. júní í Reykjavík
í fimmtíu ár enda starfaði Klemenz í
áratugi með Þjóðhátíðarnefnd
Reykjavíkurborgar.
Klemenz var virkur félagi í Frí-
múrarareglunni á Íslandi en hann lét
einnig til sín taka í öðrum félögum
enda félagslyndur maður sem var
ekki hlutlaus áheyrandi heldur starf-
aði að framgangi hugðarefna sinna.
Á ferðum okkar um ýmis lönd
komum við í kirkjur, sumar alda-
gamlar, og oft kveikti Klemenz þá á
kerti í minningu þeirra sem farnir
voru. Við vonum að það ljós sem
hann leit lýsi honum á leiðum hans.
Helga og Hilmar Biering.
Haustið 1945, að loknu seinna
heimsstríðinu, gafst ungi fólki aftur
tækifæri til að taka upp þráðinn sem
slitnaði með hörmungunum sem
skullu á heimsbyggðinni 1939, að
sækja sér á ný menntun víða um
Evrópu. Lárus Pálsson leikari náði
góðu heilli heim frá Danmörku þar
sem hann hafði lokið námi við kon-
unglega leiklistarskólann þar í landi,
með hinni svokölluðu Petsamo ferð
Esjunnar í október 1940. Fljótlega
eftir komuna heim stofnaði Lárus
fyrsta leiklistarskóla landsins. Lár-
usi var mjög annt um menntun leik-
ara og fyrir atbeina hans og meðmæli
fékk hann því til leiðar komið að
menningarmálastofnun Englands
British Council tók að sér milligöngu
um að íslenskir leiklistarnemar
fengju aðgang að Konunglega leik-
listarskólanum, R.A.D.A. í London.
Á þessum tíma var forstöðumaður
British Council hér á landi hr. Cyril
Jackson, menningarlega sinnaður Ís-
landsvinur og nutum við ómetanlegr-
ar aðstoðar hans.
Það voru því þrír ungir leiklistar-
nemar sem héldu til Englands þetta
eftirminnilega friðarhaust, Herdís
Þorvaldsdóttir, Klemenz Jónsson og
undirritaður. Skólastjóri R.A.D.A,
Sir Kenneth Barnes tilkynnti okkur
strax í upphafi að við nytum sér-
stakra forréttinda þar sem við þyrft-
um ekki að þreyta inntökupróf, en sú
kvöð hvíldi á okkur að við lok haust-
annar bæri okkur að sýna slíka fram-
för í skilningi á ensku máli og jafn-
framt flutningi á sígildum textum úr
enskum bókmenntum, að dómi hans
og tveggja kennara, að réttlætanlegt
væri að hleypa okkur áfram og þá til
lokaprófs að tveimur árum liðnum.
Þvílík ögrun.
Skemmst er frá því að segja þá
lögðum við okkur öll fram í ensku-
þjálfuninni, enda nutum við frábærr-
ar kennslu. Klemenz var svo ákveð-
inn í að ná settu marki að hann
hafnaði algjörlega að ræða við okkur
Herdísi á íslensku þessa þrjá mán-
uði. Dugnaður Klemenzar og einbeit-
ing var slík að á leiðinni í skólann
þuldi hann eintöl úr verkum Shake-
speare eða las upphátt öll auglýs-
ingaspjöld á veggjum neðanjarðar-
lestanna. Við Herdís hrifumst af
eldmóði Klemenzar sem betur fer og
stóðumst við öll inntökukröfurnar.
Klemenz var svo lánsamur að
leigja allan námstímann hjá góðum
hjónum, hr. og frú Hunt í Emperors
Gate í Kensington. Hr. Hunt var
fyrrverandi hershöfðingi í breska
hernum og hafði frá mörgu að segja.
Það var ánægjulegt að kynnast
Hunts-hjónunum, þau töluðu afar
fallega hástéttarensku og liðsinntu
Klemenzi í hvívetna við námið. Þessi
barnlausu hjón tóku Klemenz að
hjarta og hann sýndi þeim á móti
mikla virðingu og tryggð. Hunts
hjónin minntust ávallt vináttu hans
og söknuðu hans sem sonar þegar
hann hvarf heim að námi loknu og
það eitt lýsir e.t.v. best hug þeirra til
Klemenzar, þegar þau voru öll, kom í
ljós að þau höfðu arfleitt hann að ger-
semum úr búi þeirra.
Að lokum langar mig að vekja at-
hygli á merkum þætti á listferli
Klemenzar, því slíkt má ekki gleym-
ast. Vönduð meðferð hans á verkum
Thorbjörns Egners og takmarka-
laust tillit sem hann sýndi hugmynd-
um þess góða manns og fjölhæfa
snillings um uppfærslur á verkum
hans varð til þess, að Thorbjörn Egn-
er ánafnaði Þjóðleikhúsinu allan sýn-
ingarrétt á verkum sínum hér á
landi, og meðan Klemenzar naut við
var kappkostað að hafa í heiðri þessa
hefð.
Fjölskylda mín sendir Guðrúnu
ekkju Klemenzar og börnum þeirra
og fjölskyldum innilegar samúðar-
kveðjur.
Megi Klemenz Jónsson hvíla í friði
og hið eilífa ljós lýsa honum.
Gunnar H. Eyjólfsson.
Klemenz Jónsson, leikari og leik-
stjóri, er horfinn til betri heima.
Í meir en hálfa öld höfum við verið
félagar og nánir starfsbræður. Við
bæði stjórnuðum hvor öðrum og lék-
um saman í leiksýningum í Þjóðleik-
húsinu og Ríkisútvarpinu.
Okkar fyrstu kynni voru í Lund-
únum þar sem við vorum við nám í
Konunglega leiklistarskólanum,
RADA. Klemenz, Gunnar Eyjólfsson
og Ævar Kvaran höfðu farið haustið
1945 til náms, að stríðinu loknu, en
við Einar Pálsson komum þangað ári
síðar. Aldrei gleymi ég hvernig þeir
tóku á móti okkur. Kynntu fyrir okk-
ur umhverfi og aðstæður.
Því hefur stundum verið haldið
fram, að eitt mesta blómaskeið í
bresku leikhúsi á liðinni öld hafi verið
árin eftir seinni heimsstyrjöldina. Þá
kom mikill fjöldi leikhúsfólks til
starfa, eftir fimm ára þjónustu fyrir
föðurlandið. Þeir sem á annað borð
héldu sönsum í þeim hildarleik voru
dýrri reynslu ríkari.
Stór svæði borgarinnar voru rúst-
ir einar; matarskammturinn við
hungurmörk. En vonin um betri tíð
skein úr hverju andliti.
Lengi býr að fyrstu gerð. Það var
ekki aðeins skólinn og námið þar,
heldur allur sá fjöldi frábærra leik-
sýninga, sem við höfðum tækifæri til
að sjá. Eftir leikhúsferðir hittumst
við oft á Harrington og áttum alvar-
legar umræður um verkin, túlkun
þeirra og innihald, um frammistöðu
leikaranna og allan umbúnað sýning-
arinnar. Hver og einn sagði sitt álit af
fullri hreinskilni og alvöru.
Þegar Þjóðleikhúsið tók til starfa
réðst Klemenz þangað sem leikari og
leikstjóri. Síðar tók hann líka að sér
kynninga- og auglýsingastörf fyrir
Þjóðleikhúsið.
KLEMENZ
JÓNSSON
Sími 562 0200
Erfisdrykkjur