Morgunblaðið - 01.08.2002, Side 33

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 1. ÁGÚST 2002 33
u þannig
á barna-
á að einn
i sé hér á
við fram-
„Víða er-
ar vegna
álum og
ga raktar
naheillum
ngar um
eð tölvu-
pplýsing-
lögreglu.
reifa
m
a fyrir til-
r á lögum
egar rætt
miðað við
að dreifa
yndir af
gir Krist-
gi að við-
dir átján
nn sé það
af 18 ára
ndinni af
arnaklámi
t fyrir að
t verið að
,“ bendir
mynd af
engi?“
gagnvart
eingöngu
samræð-
tilvikum,
verið að
þeim sem
að verk-
m á Net-
inum, en
eins og fyrr segir er
tekið þar á móti
ábendingum um
barnaklám. Starfs-
menn Barnaheilla
greina ábendingarnar
og ef efnið er barna-
klám að þeirra mati
er það sent áfram til
lögreglu, netþjón-
ustuaðila eða ábend-
ingaþjónusta erlend-
is. Fólk getur sent
ábendingar með nafn-
leynd og ekki er hægt
að rekja ábending-
arnar séu þær sendar
með formi því sem
sett er upp á vef
Barnaheilla.
„Ef fólk verður vart við barna-
klám á vafri sínu á Netinu, þá
hvetjum við það til að senda það
undireins til okkar áður en það
eyðir því úr tölvunni sinni. Hluti
ábendinganna er á gráu svæði og
við getum ekki sagt klárlega hvort
það er barnaklám eða ekki. Þá
sendum við það til lögreglunnar
hér heima eða til annarra ábend-
ingaþjónusta í því landi sem efnið
er vistað,“ bætir hún við.
Stærstur hluti vistaður í
Bandaríkjunum og Rússlandi
Hún segir að talið sé að stór
hluti barnakláms sé vistaður í
Bandaríkjunum og Barnaheill
sendi talsvert af ábendingum þang-
að. Einnig sé talið að mikið af efni
sé vistað í Rússlandi, en þar sé því
miður engin ábendingaþjónusta
starfrækt enn sem komið er.
Hún segir víðtækt net ábend-
ingaþjónusta og lögreglu vera í
sambandi við Interpol, þannig að
smám saman verði til net sem
þrengi að þessum hópi og auðveld-
ara verði að ná til hans. „Okkar
hlutverk hjá Barnaheillum er að
vera hlekkur í keðjunni
með því að starfrækja
þetta öryggisnet fyrir
börn og gera þeim sem
búa til og dreifa barna-
klámi eins erfitt fyrir og
mögulegt er,“ leggur hún áherslu
á.
Kristín bendir á að Barnaheill sé
milligönguaðili og samtökin hafi
ekki lagalega heimild til að rann-
saka mál frekar. „Við höfum hvorki
þekkingu né mannafla til að fara af
stað með rannsókn mála, það er
hlutverk lögreglunnar.“
Aðspurð um fjölda ábendinga
segir hún þær hafa verið flestar
eftir opnunina í október í fyrra, eða
um 100 á mánuði, enda hafi opn-
unin verið kynnt vel í fjölmiðlum.
Hún segir síðan hafa dregið hægt
úr þeim þangað til nú að þær hald-
ist stöðugar í um það bil 60 ábend-
ingum á mánuði.
Þörf á samræmdri löggjöf
Kristín telur að fjöldi ábendinga
haldist í hendur við kynningu á
starfseminni, með aukinni kynn-
ingu aukist fjöldi ábendinga. „Við
þurfum að auka fræðslustarf og
kynna heimasíðuna betur. En þetta
er allt í þróun. Við erum ennþá
með reynsluaðild að Inhope. Í sept-
ember munum við síðan sækja um
fulla aðild,“ segir hún og ítrekar að
öll svið starfseminnar séu í þróun.
Nýir tæknimöguleikar séu teknir
upp eftir því sem þeir berist, en
síðast en ekki síst þurfi að þróa og
samræma löggjöfina.
„Það sem hefur háð baráttunni
gegn barnaklámi er að löggjöfin í
löndunum er mjög misjöfn og það
gerir samvinnu stundum erfiða.
Það sem er ólöglegt í einu landi er
löglegt í öðru, samræðisaldurinn er
mismunandi og það er mismunandi
hvort það er löglegt eða ólöglegt að
hafa í fórum sínum barnaklám.
Netið er landamæralaust sem þýð-
ir að löggjöfin verður að vera svo-
lítið landamæralaus líka,“ heldur
hún áfram.
Hún segir að innan Evrópusam-
bandsins hafi verið settur fram
sáttmáli um samræmda löggjöf
sem tekur til barnakláms á Netinu.
Það eigi eftir að samþykkja hana
og eflaust sé langt ferli framundan
en hún telur að vilji sé fyrir sam-
ræmdri löggjöf um þessi málefni.
Hún segir það jafnframt ekki ólík-
legt að Íslendingar taki upp sam-
bærilega löggjöf, nái tillögur
nefndar um klám og vændi á veg-
um dómsmálaráðuneytisins fram
að ganga.
Kristín undirstrikar
að með fræðslustarfi
megi draga úr út-
breiðslu barnakláms.
„Það er markmiðið með
því að starfrækja tilkynninga-
hnappinn að vera stöðugt vakandi
og vekja okkur öll til umhugsunar
um að þarna er verið að fremja
hryllilegustu glæpi sem hugsast
getur gagnvart öðrum einstaklingi.
Samfélagið má ekki loka augunum
fyrir þessu eða láta sig þetta engu
varða því þá mun starfsemi barna-
níðinga án efa eflast,“ bendir hún
á.
nið Stöðvum barnaklám á Netinu
aklám er
andi iðnaður
Kristín Jónasdóttir,
framkvæmdastjóri
Barnaheilla.
Morgunblaðið/Sverrir
Ábendingar
eru um 60 tals-
ins á mánuði
DR. DAVID Deamer erprófessor í lífefnafræðivið Háskólann í SantaCruz í Kaliforníu. Hann
kynnti starfsmönnum Íslenskrar
erfðagreiningar greiningar-
tæknina, sem kallast Nanopore, á
dögunum. Þar sem tæknin er þró-
uð til að geta greint erfðamengi
mannsins á mun styttri tíma en
áður hefur verið mögulegt ætti
hún að opna fyrir þann möguleika
að fólk fái upplýsingar um hvaða
sjúkdóma því sé hættara við að fá
en aðra vegna erfða. Deamer er
kvæntur dr. Ólöfu Einarsdóttur,
sem einnig er prófessor í lífefna-
fræði við sama háskóla.
Fólk vill vita hvaða sjúkdóm-
ar kunna að ógna síðar meir
Tæknin að baki Nanopore-tæk-
inu mun hjálpa vísindamönnum að
þróa lyf við ýmsum sjúkdómum.
Þá getur fólk einnig miðað lífsstíl
sinn við erfðamengi sitt. Þeir sem
eiga á hættu að fá hjartasjúkdóma
geta forðast feitan mat og konur
sem eru líklegar til að fá brjósta-
krabbamein geta farið oftar í
skoðun og byrjað fyrr. „Tæknin
gefur ungu fólki tækifæri til að
líta inn í framtíðina og fá t.d. upp-
lýsingar um að haldi það áfram að
borða egg og beikon út lífið séu
70% líkur á því að það deyi úr
hjartaáfalli 62 ára gamalt. Byrji
það á hinn bóginn að borða hollan
mat geti það lifað allt til 85 ára
aldurs,“ segir Deamer. Vissulega
sé það svolítið óhugnanlegt að vita
hvaða sjúkdómar vofi yfir manni.
„Ég held að fólk vilji vita hvaða
sjúkdóma því er hætt við að fá.
Sérstaklega ungt fólk, það getur
gripið til fyrirbyggjandi aðgerða
og hagað lífi sínu þannig að það
dragi úr hættu á að fá alls konar
sjúkdóma.“ Hann segir að tækið
hafi ekkert með klónun að gera,
það sé einungis aðferð til að fá
upplýsingar um erfðir og erfða-
mengi.
Tæknin er enn í þróun en Dea-
mer fékk hugmyndina að henni
árið 1989. „Byrjað var að vinna í
þessu árið 1992, árið 1994 byrj-
uðum við að fá rannsóknarstyrki
og nú erum við að vinna í þessu
með fyrirtæki sem heitir Agilent,
en það er dótturfyrirtæki Hewlett
Packard sem þróar og hannar ým-
iss konar lækningatæki.“ Deamer
segir að unnið sé að þróun tæk-
isins á nokkrum rannsóknarstof-
um, m.a. í Harvard-háskóla og í
Texas, auk stofunnar í Santa Cruz
þar sem hann sjálfur starfar.
Lengd DNA-keðjunnar
yfir metri
Gen eru gerð úr tvöföldum
þráðum DNA-kjarnsýru sem
geyma erfðaefnið. Ein sameind í
DNA-keðju er 1,3 nanómetrar í
þvermál (nanómetri er einn millj-
arðasti úr metra). Í DNA-keðjum
parast byggingareiningar kjarn-
sýrunnar, sem nefnast kirni, tvær
og tvær saman. Í genamengi
mannsins eru alls um þrír millj-
arðar kirnapara. „Í hverri frumu
eru 46 litningar, ef við greiðum úr
DNA-keðjunni er lengd hennar
meira en metri. Hún hefur að
geyma uppskriftina að því hvernig
líkaminn eigi að búa til hvern ein-
stakling. Þegar Íslensk erfða-
greining skoðar íslensk erfða-
mengi reyna starfsmennirnir að
tengja hluta af DNA ákveðnum
sjúkdómum eða veikleikum, eins
og háum blóðþrýstingi, geðklofa
og astma. Við vonumst til að gera
þetta auðveldara fyrir þá. Núna
tekur marga daga að fá þessar
upplýsingar frá einni manneskju,
en með Nanopore-tækinu getum
við fengið þær þúsund sinnum
hraðar og séð greiningu hvers
kirnapars,“ segir Deamer. Aðeins
um 5% af erfðamengi mannsins
innihaldi virk gen og því verði
áherslan lögð á að greina þann
hluta erfðamengisins.
Jónarás notuð til
að rafgreina DNA
Í Nanopore-tækinu er örsmátt
gat, sem er um 2 nanómetrar í
þvermál. Yfir gatinu er himna
sem prótínsameindin hemolysin er
látin bora gat á. Við það myndast
jónarás sem getur verið notuð til
að rafgreina einstakar DNA-sam-
eindir. Mínushlaðið klóríð og plús-
hlaðið kalín eru notuð til að
mynda rafstraum, en rafstraum-
urinn í gatinu er um 120 píkóömp
(píkóamp er einn þúsund-
milljarðasti úr ampi). Áður en
sameindin fer ofan í gatið er raf-
straumurinn mældur en meðan
sameindin er ofan í gatinu dregur
úr rafstraumnum. Öll sameindin
fer í gegnum gatið á um 1⁄1000 úr
sekúndu. Gera má greinarmun á
tegundum kirnapara í sameind-
inni með því að skoða mynstur
rafstraumsins, því mynstrið er
mismunandi eftir því hvert erfða-
efnið er. Deamer segir að nú sé
verið að reyna að þróa aðferð til
að draga DNA-keðju í gegnum
gatið.
Tæknin ætti að nýtast
öllum almenningi
Deamer segir að ekki ætti að
vera langt að bíða þess að tækið
líti dagsins ljós. „Það gæti verið í
næstu viku ef við erum heppin,
við erum alveg á barmi þess að
láta þetta ganga upp. Ég held þó
að það muni taka okkur lengri
tíma, kannski nokkur ár.“ Hann
segir að tækið verði alls ekki dýrt
miðað við aðra svipaða tækni.
Tækið verði væntanlega ekki
nema um 20 cm langt og 10–15 cm
hátt. Önnur svipuð tæki séu rúm-
lega metri á lengd og breidd.
Hann segist búast við því að tæk-
ið muni kosta nokkur þúsund doll-
ara en 1.000 dollarar eru um
85.000 íslenskar krónur. Núna
kosti um 20.000 bandaríkjadali að
setja tækið saman. Því ættu
sjúkrahús og aðrar heilbrigðis-
stofnanir að geta keypt slík tæki
og tæknin ætti að geta nýst öllum
almenningi eftir nokkur ár.
Uppruna lífs á jörðinni er
að finna í stjörnuryki
Deamer hefur einnig gert rann-
sóknir í geimlíffræði um upphaf
og þróun lífs á jörðinni. Rann-
sóknirnar eru styrktar af NASA,
geimferðastofnun Bandaríkjanna.
„Lífið á jörðinni kemur úr stjörn-
um, við vitum með vissu að allt
sem er á jörðinni var einu sinni
stjörnuryk,“ segir Deamer. Hann
segir vetni, kol, súrefni, nitur og
önnur efni framleidd í miðju
stjarna og að þegar stjörnur
springa þeytist efnið út í geiminn
sem stjörnuryk.
Deamer hefur því skoðað loft-
steina og fundið í þeim lífrænt
efni. „Þetta efni er frá upphafi
alls, frá upphafi jarðarsögunnar
eða um 4,5 milljarða ára gamalt.
Við vitum að þetta efni skipti höf-
uðmáli við að kveikja líf á jörð-
inni,“ segir Deamer. Þetta lífræna
efni getur búið til himnur sem eru
nauðsynlegar til að kveikja líf.
Þessar upplýsingar notar hann
síðan til að búa til gervifrumur
sem innihalda ensím og kjarn-
sýru. „Þessa aðferð má nota til
þess að gera eitt skref þróun-
arsögunnar skiljanlegra, hjálpa
okkur að skilja upphaf lífsins og
rannsaka hvernig fyrstu frumurn-
ar urðu til,“ segir Deamer.
Morgunblaðið/Kristinn
Dr. David Deamer telur að fólk vilji vita hvaða sjúkdóma því er hætt-
ara við að fá en aðra. Þá geti fólk verið sérstaklega á varðbergi gagn-
vart þeim sjúkdómum, meðal annars farið reglulega í læknisskoðun
og breytt um lífsstíl, mataræði og þess háttar.
Efðamengi greint
á tveimur tímum?
Í nánustu framtíð ætti
að verða hægt að
greina allt erfðamengi
einstaklings á um 2
klst., eða þúsund sinn-
um hraðar en það er
hægt í dag. Nína
Björk Jónsdóttir
talaði við dr. David
Deamer, hugmynda-
smiðinn á bak við
tækni sem ætlað er að
greina erfðamengi
mannsins mjög hratt,
en í dag tekur það um
ár.
nina@mbl.is
Gæti gefið fólki upplýsingar um hvaða
sjúkdóma því er hætt við að fá