Sagnir - 01.04.1988, Síða 15

Bændur falla fyrir markaðnum
Að vísu kom það oft fyrir að kaup-
menn notuðu peninga sem þeir
gáfu út sjálfir og giltu aðeins við
þeirra eigin verslanir. Þannig kom-
ust í umferð fyrir vestan blautfisk-
seðlar og brauðmiðar sem upprunn-
ir voru hjá Ásgeirsverslun, stórveld-
inu í viðskiptum á ísafirði. Aðrar
verslanir gáfu einnig út sína pen-
inga.
Kaupmenn höfðu þennan hátt á
til að liðka fyrir viðskiptum. Það var
ólíkt þægilegra að greiða fyrir blaut-
an fisk í einhverri verstöðinni með
ávísun á vörur en að afhenda vör-
una sjálfa. Þetta kom sér einkum vel
eftir að markaðshald kauptíðanna
fór að dragast saman. Verð þessara
seðla var talið í krónum, en þó var
ekki hægt að skipta þeim fyrir venju-
lega peninga á nafnverði. Engar ná-
kvæmar heimildir eru þó til um hve
mikið ísfirskir kaupmenn felldu
sína peninga enda voru þeir afar
tregir til að breyta þeim í gjaldgenga
mynt.
Á síðari hluta 19. aldarinnar var
verð á vörum skráð hærra en þær
kostuðu í raun og veru enda gáfu
kaupmenn afslátt ef greitt var með
peningum. Við skipti á vörum gætti
þessa falska verðlags ekki. Þegar
peningar fóru að berast að ráði til
landsins kom munurinn á peninga-
°§ vöruverði vel í Ijós en hann
bendir til að gengi peninga hafi ver-
ið of hátt.
Þótt útgáfa verslana á seðlum hafi
liðkað fyrir verslun þeirra sem gáfu
þá út þá svaraði hún engan veginn
kröfum manna um greiðslu í pen-
ingum því viðskiptavinirnir voru eft-
if sem áður bundnir verslunum.
Kaupmennirnir högnuðust á útgáfu
seðla vegna þess að þeir tryggðu
þeim viðskipti. Einnig varð hágeng-
ið til þess að ef þeir greiddu með
Peningum fyrir vinnu eða vöru þá
•apaðist munurinn sem var á pen-
mga- og vöruverðinu. Fullgilda pen-
mga vildu þeir því helst ekki láta frá
sér fara.
Seðlar sem miðuðust við raun-
verulegt vöruverð, eða varan sjálf
þegar hún var notuð sem gjaldmið-
'II. voru því verri peningar en seðlar
með bankaábyrgð eða enskt gull.
Kaupmenn reyndu eðlilega allt til
að halda í verðmætari peningana og
notuðu þá verri í viðskiptum. Þessi
tilhneiging til að ryðja betri pening-
um úr vegi og nota þá verri er í hag-
fræðinni skýrð með svokölluðu
Greshamlögmáli.
Af þessu sést að skipulag verslun-
arinnar var frumstætt út 19. öldina
og raunar miklu lengur. Engu að
síður voru viðskiptin nógu lipur til
að geta verið farvegur sterkra áhrifa
frá erlendum mörkuðum sem um-
byltu atvinnulífi í héraðinu á sein-
ustu árum aldarinnar.
Auðæfi hafsins
Nítjánda öldin var tími árabáta og
seglskipa í sjósókn íslendinga. Til
viðbótar við nýtingu jarðarinnar
færði útgerð þessara skipa lands-
mönnum lífsbjörgina. Eitt af ein-
kennum brauðstritsins á síðustu öld
var óvenjuleg sérhæfing í störfum
manna. Tölur um atvinnuskiptingu
bera með sér að yfirgnæfandi meiri-
hluti landsmanna hafi lifað af land-
búnaði sem stundaður var bæði til
lands og sjávar.
Seinustu ár 19. aldarinnar var
hinn eiginlegi landbúnaður mjög
minnkandi þáttur í búskapnum á
verslunarsvæði ísafjarðar meðan
árabátaútgerðin nálgaðist æ meir að
teljast sjálfstæð atvinnugrein. Þróun
bátaútvegsins var samstíga breyting-
unum á skipulagi verslunarinnar um
og eftir 1890. Útvegsbændur hylltust
til að setjast þar að sem auðveldast
var að koma fiskinum í verð og
vafstur við fiskverkun og flutninga
tók minnstan tíma. Þannig urðu
aukin umsvif kaupmanna til að auð-
velda útvegsbændum að hafa út-
gerð árabáta að aðalatvinnu í stað
aukagetu með landbúskap.
Þegar öll kurl komu til grafar
reyndist blautfiskverslunin hag-
kvæmari en gömlu kauptíðavið-
skiptin. Að vísu var óumdeilanlegt
að fleiri aurar fengust fyrir pund af
verkuðum fiski en óverkuðum jafn-
vel þótt beinn kostnaður við verkun-
ina væri reiknaður með. En það vó
þyngra að blautfiskverslunin gerði
útvegsbændum kleift að sækja sjó-
inn fastar en áður og vinna þannig
upp verðmuninn með meiri afla. Ný
skipting á verkum kaupmanna og
bænda leiddi því til þess að afköst
bátaflotans jukust mikið þótt bátum
fjölgaði ekki að marki.
Útgerð þilskipa var tvímælalaust
þýðingarmesta tækninýjungin í ís-
lenskum sjávarútvegi á öldinni sem
leið. Þilskipin voru drjúg viðbót við
útgerðina og til þeirra má víða rekja
fyrstu drög að stórútgerð í landinu.
Vestur við Djúp var útgerð þilskipa
mikilvægur þáttur í atvinnulífinu frá
því á öndverðri nítjándu öld og fram
á þá tuttugustu.
í söguritum er oft litið svo á að
með þilskipaútgerðinni hefjist hnign-
un bátaútvegs hér á landi. Er þá
jafnan gengið út frá beinni sam-
keppni milli árabáta- og þilskipaút-
gerðar í líkingu við það sem Þorkell
Jóhannesson lýsir í riti sínu um Al-
þingi og atvinnumálin. Þar segir:
Róðrarskipunum voru takmörk
sett um sjósókn og afla og varð
ekki úr bætt. Þar báru þilskipin
hærra hlut, og í samkeppni við
þau varð bátaútvegurinn að lúta í
lægra haldi.8
í Frá einveidi til lýðve/dis ályktar
Heimir Þorleifsson á sama veg og
segir að bátum fari „að fækka jafn-
framt því sem hin eiginlega skútu-
öld gengur í garð.“9 Við fyrstu sýn er
þessi skoðun vissulega álitleg enda
virðast tölur um fjölda árabáta og
þilskipa styðja hana. Að öðru verður
þó reynt að færa rök hér.
Greinilegt er af sögu útgerðarinn-
ar á verslunarsvæði ísafjarðar að
árabáta- og þilskipaútvegirnir áttu
sitthvað saman að sælda og í sum-
um tilvikum rákust hagsmunir þess-
ara greina á. Þar skiptir samkeppnin
um vinnuaflið mestu en á seinustu
árum 19. aldar varð mannekla fyrir
vestan til að hækka kaupgjald.
Manneklan virðist hafa komið harðar
niður á þilskipaútgerðinni en báta-
útgerðinni og fyrir kom að þilskip-
um var ekki haldið til fiskjar vegna
þess að engir sjómenn voru tiltækir.
Það verður þó að hafa í huga að
fyrir vestan takmarkaðist útgerð þil-
skipa að mestu við sumartímann
þegar vinna við fullvinnslu afla var
einnig mest. Róðrarnir frá hausti til
vors skiptu bátaútvegsmenn hins
vegar mestu máli. Þörf útvegsgrein-
anna fyrir vinnuafl skaraðist því ekki
SAGNIR 11