Sagnir - 01.04.1988, Qupperneq 78

Rjómabú
inn þar á bæ, skildi mjólkina með
skilvindu og strokkaði rjómann
sjálfur. Gefum Grönfeldt orðið:
Því næst fór ég að Syðra-Seli og
dvaldi þar í 7 daga. Þar höfðu 5
bændur, í félagi, komið á fót
mjólkurbúi; útvegað sér þyrilskil-
vinduna, strokk, rjómaílát og
fleiri áhöld til þess að framleiða
smjör í sameiningu. Dags-mjólkin
var 700 pd. og flutt til búsins tvisv-
ar á dag, eftir mjaltirnar og skilin
undir eins. Undanrenninguna og
áirnar tóku félagsmenn heim til
sín í tómu fötunum. Rjóminn var
sýrður með áum, og stokkaður
daginn eftir. Smjörhnoðunarvél
var ekki til, en smjörið hnoðað
með smjörspöðum, og látið svo
niður í ílát, er tóku 100 pd.10
Forvígismaður fyrir stofnun búsins á
Seli var Ágúst Helgason í Birtinga-
holti, eftir ábendingu Sigurðar Sig-
urðssonar í Búnaðanitinu 1899.11
Hvatti hann sveitunga sína til að
stofna með sér rjómabú, tvö frekar
en eitt. Aðeins tókst að stofna ann-
að búið árið 1900. Tók það til starfa
að Syðra-Seli þann 10. júlí árið 1900
og stýrði því Haraldur Sigurðsson
bóndi á Hrafnkelsstöðum en fjórir
nágrannar hans voru einnig með.12
Þetta bú starfaði við erfið skilyrði
fyrsta árið vegna lélegs tækjakosts
en ekkert fé fékkst þá til tækjakaupa.
Sem dæmi um erfiðið má nefna að
rjóminn var strokkaður í sveifar-
knúnum strokk og bændurnir þurftu
að flytja alla mjólkina að búinu,
skilja hana þar og flytja heim undan-
rennu og áfir. Úr rættist er land-
stjórnin fór að lána til framkvæmda
að upphæð 2 þúsund kr. á hvert bú.
Fyrsta rjómabústýra íslands var
Steinunn Sigurðardóttir frá Kóps-
vatni og fékk hún 30 krónur á mán-
uði þessar 8 vikur sem búið starfaði
árið 1900.13 Bóndinn á Seli lánaði
húsnæði til starfseminnar fyrstu tvö
árin. Árið 1901 var Selsbúið gert að
rjómabúi, félagsmenn voru þá níu.
Umsvif rjómabúanna
Töflur sem fylgja þessari grein tala
sínu máli um starfsemi búanna,
hvað þau voru mörg, hve mikið
framleitt var, hve mikið var flutt út
og hvar þau voru flest. Nokkur atriði
til viðbótar má nefna um breytingar
og nýjungar í starfsemi þeirra eða
atriði sem höfðu áhrif á hana.
Árið 1902 fór það í vöxt að reistir
væru sérstakir skálar fyrir starfsem-
ina, og þá kallaðir smjörskálar eða
rjómaskálar en áður létu bændur
ónotuð bæjarhús undir þá.
Starfsemin var að nokkru leyti
háð veðurfari. Slæmt veðurfar var
árin 1906-1907 og engin aukning
því á smjörframleiðslunni. Fór hún
minnkandi á árunum 1906-1907 og
varð ekki aukning fyrr en 1909 að
smjörgerð náði því sama og var
1905.14
Þótt aukning hafi orðið á fram-
leiðslunni milli ára fjölgaði búunum
ekki, heldur lengdu þau starfstím-
ann og störfuðu sjö rjómabú meira
eða minna um vetrartímann árið
1910. Einnig fjölgaði „kúpeningi"
hjá sumum og hjá öðrum búum
fjölgaði félögum.
Þar sem bændur voru flestir og
samgöngur bestar, blómguðust
rjómabúin best. Á Suðurlandi gekk
reksturinn betur eins og komið
verður að síðar. Einnig má segja að
þar hafi samstaða meðal bænda
verið meiri en annarstaðar og er
hægt að minnast á Smjörbúasam-
band Suðurlands sem mun að því er
best er vitað hafa staðið fyrir útflutn-
ingi smjörs og komið því á markaði
hér og erlendis. Forvígismaður
Smjörbúasambandsins var Ágúst
Helgason í Birtingaholti en hann var
forvígismaður sunnlenskra bænda á
þessum tíma og stóð meðal annars
fyrir stofnun Sláturfélags Suður-
lands árið 1907.
Stærstu smjörútflytjendurnir voru
þessir árið 1910: Baugsstaðarjóma-
búið með 22.834 pund, Rangár-
rjómabúið með 22.660 pund, Rauða-
lækjarrjómabúið með 22.060 pund,
Hróarslækjarbúið með 21.235 pund
og Arnarbælisbúið með 20.400
pund. Þessi fimm sunnlensku bú
framleiddu þriðjung útflutts smjörs
þetta ár.'r>
Fjöldi félagsmanna um livert bú
var breytilegur og fór eftir ýmsu.
Veðurfar, samstaða og samgöngur
hljóta að hafa haft sitt að segja. Ef-
laust hafa fjárhagsleg efni eitthvað
spilað inn í og fordómar verið út í
rjómabúin til að byrja með. En trú
bænda á rjómabúunum fór vaxandi.
Reyndar varð smá afturkippur árin
1907 og 1908. Hámarki náði þátttak-
an í rjómabúunum rétt fyrir styrjöld-
ina. En í stríðinu breyttust allar að-
stæður til verri vegar varðandi er-
lendan markað. Og á innlenda mark-
aðnum varð auðvelt að selja óvand-
að heimasmjör.
Hlutur Sunnlendinga árið 1910
var 82,6 af hundraði og fór vax-
andi.16 En árið 1924 voru öll rjóma-
búin staðsett á Suðurlandi. Höfðu
rjómabúin í öðrum landshlutum
verið lögð niður á slæma kaflanum
sem varð upp úr fyrri heimsstyrjöld.
Sigurður Sigurðsson taldi ástæðuna
fyrir minnkandi framleiðslu árin
1913-1914 vera hræðsluna við ófrið
og því ekki auðvelt að selja smjörið
erlendis.17 Árið 1917 var útflutn-
ingsbann sett á og lítið sem ekkert
selt út í nokkur ár á eftir. En um
svipað leyti var sett á hámarksverð á
smjöri í Reykjavík og hafði enn af
drifaríkari afleiðingar því nú gátu
bændur fengið hærra verð fyrir
heimaunnið smjör. Kusu bændur
því oft að hætta að senda rjóma í
rjómabúið, strokka sjálfir og selja á
hærra verði en fékkst fyrir rjóma-
bússmjör. Nú reyndist heimafram-
leiðslan hagkvæmari og rjómabúin
virtust aðeins vera höfð til vöru-
vöndunar.
Reynt var að rétta við og endur-
vekja rjómabúin árið 1923. Mestu
munaði um sölu smjörs til Englands,
fyrir tilstuðlan Smjörbúasambands
Suðurlands en þá tókst að finna nýja
markaði fyrir smjörið í Englandi.
Rjómabúunum fjölgaði og útlitið var
bjart. Stofnuð voru ný rjómabú og
önnur endurvakin eftir dvala styrj-
aldaráranna og þeim fjölgaði aitur
en eingöngu á Suðurlandi. Munu
nokkur þeirra hafa starfað til 1929
eða þar til bændur fóru að ganga í
Mjólkurbú Flóamanna sem tók til
starfa það ár. Þó svo að búunum
hafi fjölgað eftir 1922 náði starfsem
in ekki sömu útbreiðslu og fyrir
stríðið.
Einn hluti af starfsemi rjómabú-
anna fór vaxandi en það var osta-
gerð. Árið 1919 seldu þau ost fyrir
74 SAGNIR