Sagnir - 01.04.1988, Side 82

Rjómabú
heimsstyrjöld, þegar rjómabúin
voru 5-7 talsins, dofnaði hjá stúlk-
um allur áhugi að læra rjómabú-
stýrustörf.
Árið 1921 var skólinn lagður
niður.
Rjómabúin liðu undir
lok
Vítt og breitt í greininni hef ég vikið
að orsökum þess að dofnaði yfir
starfsemi rjómabúanna. Hér verða
þær dregnar saman.
Rjómabúin áttu sitt blómaskeið
árin 1905 til 1913 en þá fór að halla
undan fæti og fór svo að árin 1919-
1922 voru einungis 5-7 rjómabú
starfrækt, en þau voru 34 er flest var.
Sigurður Sigurðsson var ráðu-
nautur í nautgriparækt hjá Búnaðar-
félagi íslands. Hans greinar í Bún-
aðarritinu eru aðaluppistaða þess-
arar greinar. í Tímann 1924 skrifaði
hann nokkurskonar „minningar-
grein" um rjómabúin en hvetur til
„upplífgunar" þeirra.36 Þar rekur
hann orsakir fyrir hruni þeirra. Á
stríðstímunum var gripið til ýmissa
aðgerða eins og útflutningsbanns
árið 1917, vegna dýrtíðarinnar og
einnig var ákveðið hámarksverð á
smjöri sem olli því að bændur gátu
ekki hækkað verð á smjörinu þegar
eftirspurnin jókst. Þá skeði það að
margir bændur fóru að strokka
heima og seldu smjörið á hærra
verði undir borðið. Þetta olli sundr-
ung meðal bænda en bændur í ná-
grenni Reykjavíkur nutu góðs. Samt
taldi Sigurður hrunið hafa byrjað fyr-
ir stríðið.
Nefndi hann fimm ástæður fyrir
hruninu:
1. Kjöt hækkaði í verði eftir að
sláturhúsin komu til sögunnar
og verkun þess batnaði.
2. Eftirspurn eftir dilkakjöti sem
útflutningsvöru. Þá þótti það
borga sig betur að leggja
áherslu á kjötframleiðslu en
mjólk til smjörgerðar.
3. Fráfærur lögðust niður, og
leiddi það eðlilega af dilkasöl-
unni og þessu góða kjötverði.
4. Fólksekla studdi og nokkuð að
því, að margir hættu að færa
frá. Reyndist oft erfitt að ná í
unglinga til að smala og sitja
hjá, og kaupakonur settu það
upp, er þær réðu sig, að þurfa
ekki að mjólka.
5. Og loks þetta, að þegar fór að
bóla á smjöreklu hér í byrjun
ófriðarins, og verðið á smjör-
inu tók að hækka, og bændur
gátu fengið sama verð fyrir
heimaunna smjörið og smjörið
frá rjómabúunum, þá var þeim
nóg boðið og margir hættu að
senda rjómalöggina sína til
búanna, en strokkuðu hana
heima og seldu smjörið þar
sem þeim þótti best gegna.
Allt þetta, sem nú var talið,
og sjálfsagt eithvað fleira,
studdi hvað með öðru að því,
að veikja félagsskapinn og
starfsemi búanna. Og nú er
komið sem komið er.
En rjómabúin lifðu samt og störf-
uðu alveg fram að því er mjólkur-
búin komu til sögunnar og jafnvel
lengur.37
Mjólkurbúin höfðu það á stefnu-
skrá að flytja mjólk á markað í
Reykjavík auk vinnslu mjólkur-
afurða. Með þeim hófst nýr kafli í
félagsmálum bænda og verður ekki
rakinn hér. Nokkur rjómabú störf-
uðu þar til Mjólkurbú Flóamanna
hóf starfsemi sína og mjólkurbílar
fóru að renna um hlöð sunnlenskra
bæja.
Að lokum
Hér hef ég rakið sögu rjómabúa á
íslandi frá því þau voru stofnuð til
þess er þau liðu undir lok. Land-
búnaðurinn var í kreppu um alda-
mótin vegna þess að sauðasalan
hafði lagst af skömmu áður. Bænd-
ur ákváðu því að stofna rjómabú til
að flytja gæðasmjör á markaði er-
lendis. Dafnaði þessi starfsemi vel
fram að fyrri heimsstyrjöld en þá
urðu nokkrir þættir til þess að þau
lögðust flest af. Helsta ástæðan var
sú að bændur fengu meira fé fyrir
heimaunnið smjör á innlendan
markað heldur en að senda rjóm-
ann til rjómabúsins. Hættu allmarg-
ir bændur þátttöku í þeim og lögð-
ust þau flest niður. Árangur af starf-
semi rjómabúanna var sá helstur að
hún stuðlaði að auknu hreinlæti og
bættu smjöri.
TAFLA II.
Fjöldi bænda í rjómabúum 1902-1915
Ár Fjöldi bænda Fjöldi bænda
urn hvert rjómabú í rjómabúum
1902 180 133
1903 23 300
1904 31,8 700
1905 34 1085
1906 35,4 1100
1907 35,5 1066
1908 34,3 1130
1909 35,3 1165
1910 37 1220
1911 37,8 1170
1912 38,7 1200
1913 42,8 1200
1914 37,5 900
1915 37,5 900
Heimildir: Sigurður Sigurðsson: Búnaðarril,
2fi. árg., 128.
Sigurður Sigurðsson: Búnaðarrit, 31. árg., 170.
TAFLA 1.
Skipting og framleiðsla rjómabúanna eftir sýslum árið 1910:
Sýsla Fjöldi búa Framleitt til útflutnings Hlutfallstölur 1910 1909
Árnessýsla 12 150 000 pd 50 48
Rangárvallasýsla 6 87 000 - 29 31
Borgarfjarðarsýsla 3 17 600- 5,8 4,5
Skaftafellssýsla 1 11 000 - 3,6 4,5
Þingeyjarsýsla 3 10 300 - 3,4 4,7
Skagafjarðarsýsla 2 7 200 - 2,4 2,8
Kjósarsýsla 1 6 370 - 2,1 0
Eyjafjarðarsýsla 2 5 850 - 1,95 2,5
Mýrasýsla 1 2 620 0,8 0,7
Snæfellsnessýsla 1 1 440 0,48 0,95
Húnavatnssýsla 1 610- 0,2 0,22
Heilmild: Sigurður Sigurðsson: Búnaðarril, 2(1. árg., 123.
78 SAGNIR