Sagnir - 01.06.2000, Page 38

„Hví skal ég eigi gera þig þeitn líkastati er þú vilt líkastur vera, - en það er
Óðitm?" Þorbjörg kona Páls Sölvasonar leggur til Hvamm-Sturlu tneð
hnífi og stefnir í augað.
var sóttur að málinu en hann var mestur höfðingi á
Islandi og til hans var öllum stórmálum skotið. Jón
„kvað í slíku sýnast mikinn ósóma og ágang" og kall-
aði Hallgerði fyrir sig og virðist hafa þurft að beita
miklum fortölum til að fá hana til að snúa aftur til
bónda síns. Þessi frásögn er merkileg heimild sem
sýnir að þrátt fyrir að Sturlunga snúist að mestu um
valdabaráttu bryddir stundum á óheftum ástríðum.
Síðar nam Sveinn sonur Sturlu Valgerði dóttur Hall-
gerðar á brott og enn fóru málin undir Jón „og réð
hann einn sem hann vildi og skipaði svo, að flestum
líkaði vel."18 Ef til vill er verið með þessum forleik að
sýna yfirburðastöðu Jóns Loftssonar sem valdamesta
höfðingja landsins og tengsl hans við Reykhyltinga
því þessi síðasti þáttur Sturlu sögu endar á árunum
1180-81 með alvarlegri deilu milli Hvamm-Sturlu og
goðorðsmannsins Páls prests Sölvasonar í Reykholti,
sem var bróðir Olafs prests á Helgafelli.
Deildartungumálið
ið eftir. En Jón náði að stöðva framgang hans og lækka í honum
rostann án þess þó að særa stolt hans. Því áður en þingi lauk
bauð hann „Sturlu barnfóstur og bauð heim Snorra, syni hans,
og honum sjálfum til kirkjudags í Odda."21 f lok sögunnar má
því líta svo á að bandalag Sturlunga og Oddaverja hafi myndast
og það fullkomnar sætaskipti á valdastól Dalamanna og á sinn
þátt í seinni tíma uppgangi Sturlunga.22 Hringnum er lokað með
fóstri Snorra og það vísar aftur til fósturs Odda Þorgilssonar í
upphafi sögunnar.
Sturlungar stíga á sviðið
Samkvæmt bókmenntalegri skilgreiningu má því segja að
heildarhugmyndin að baki Sturlu sögu sé „að byggja upp með
ákveðinni stígandi inngöngu Sturlu í hóp heldri höfðingja
landsins" en greina jafnframt frá „inngöngu Sturlunga á leik-
svið Islandssögunnar." Og að þeir hafi hugsanlega sjálfir „viljað
hafa hönd í bagga með hvemig sú innganga liti út og með því
lagt sinn fyrsta skerf í bókmenntalegri mótun íslandssögunn-
ar."“
Þetta viðhorf kemur í sjálfu sér engan veginn á óvart því
sagnaritun á tímum höfundar Sturlu sögu hlýtur að hafa verið
að hluta til leit að formi sem hentaði vel svo ná mætti betur tök-
um á hinni rituðu sagnalist. Afstaða höfundarins hlýtur að hafa
sett mark sitt á sagnaritunina þá eins og nú. Færa má rök fyrir
því eins og fram kemur hér að framan að Sturlu saga sé bók-
menntalegt verk sem lúti að vissu leyti lögmáli frásagnarinnar
en það þarf alls ekki að tákna að heimildargildi hennar sé minna
fyrir vikið.
I Sturlungasafninu greina fimm sögur og fyrsti hluti íslend-
ingasögu frá atburðum sem gerast á tímabilinu frá 1117 til alda-
móta og þær fjalla eins og reifað hefur verið hér að framan um
deilur minni goða í héraði og sýnast smávægilegar ef litið er til
þeirra örlagaríku atburða sem urðu á næstu öld. Efni sagnanna
er nátengt efniviði Islendingasagna, deilurnar virðast stafa af
persónulegum árekstrum, kröppum fjárhag og jafnvel ástamál-
um. Atökin verða alltaf í héraði og goðarnir virðast halda fom-
um völdum sínum í meginatriðum.24 En þó má ef til vill merkja
það sem koma skal ef betur er að gáð því Sturlu saga er ágætt
dæmi um goða á uppleið.
Goði á uppleið
í hinu svokallaða Deildartungumáli studdu mun
fleiri höfðingjar Pál en Sturlu sem var ef til vill nýrík-
ur utangarðsmaður í þeirra augum og kominn út fyr-
ir áhrifasvæði sitt. Deilan snérist um flókið lögfræði-
legt álitamál varðandi erfðir eftir Þóri prest í Deildar-
tungu og konu hans Þorlaugu Pálsdóttur Sölvasonar.
I frásögninni kemur fram eitt af þessum „aukaatrið-
um sem flækja gang sögunnar" en gefa svo merkileg-
ar heimildir um daglegt líf. Þar segir að Þórir hafi
verið „auðmaður mikill... [og átt] hundrað kúgilda á
leigustöðum og tíu lendur"19 sem sýnir að þegar á
síðari hluta 12. aldar hafi ríkismenn verið farnir að
safna jörðum og leigja út búfé. í samskiptum þeirra
Páls og Sturlu stóð Páll höllum fæti og leitaði því til
Jóns Loftssonar, sem var „allmikill vinur" Reykhylt-
inga. Jón „kvað það eigi vel sama, að höfðingjar
gengi við svo mikinn ójafnað á hendur svo dýrlegum
kennimanni sem Páll var ...,,20og lofaði aðstoð sinni.
Þótt Hvamm-Sturla hafi ef til vill ekki verið meðal
jafningja kom hann fram af hörku, slægð og óbilgirni.
Hann nýtti sér stöðuna út í æsar og hefði náð að efla
völd sín og auð verulega ef kröfur hans hefðu geng-
Goðorð á þjóðveldistímanum var ekki bundið við landfræði-
leg mörk og því ekki landfræðileg eining heldur fyrst og fremst
„mannaforráð." Grundvöllur þess var frjálst samband goða og
bænda og gat bóndi sagt „sig í þing á alþingi eða á vorþingi ef
hann vill, við þann goða er hann vill."25 Bændur gátu samkvæmt
þessu valið sér nýjan goða ef þeim mislíkaði við þann gamla en
afleiðingin gat orðið samkeppni og átök milli goða. Goðar
þurftu því stöðugt að sýna hæfni sína og sá sem var fylginn sér
og sigursæll í málaferlum naut æ meiri virðingar og æ fleiri
bændur óskuðu þess að verða þingmenn hans. Þessi gagn-
kvæmu bönd goða og bænda leiddu líklega til þess að raun-
verulegt vald goðans hefur að mestu verið bundið við land-
svæði sem næst höfuðbólinu. Það var kjarnasvæði goðorðsins.
Aðalverkefni goða var að varðveita friðinn á kjarnasvæði sínu,
skapa traust og trúnað og vernda bændur fyrir ágangi og
áreitni. Mistækist það mátti búast við að goðinn missti virðingu
sína og bændur teldu hagsmunum sínum betur borgið undir
vernd annarra goða.26 Hins vegar var ekkert á móti því að einn
og sami maðurinn gæti eignast fleiri en eitt goðorð og varð sú
þróun ríkjandi er á leið.
Hugmyndafræði Hvamm-Sturlu og hernaðaráætlun hefur
36