Sagnir - 01.06.2000, Page 63

upp í guðsorði og góðum siðum en hafa ber í huga að ,,[e]ngin
guðsþjónusta er góð nema skynsamleg."® Adeila hans snýr
gegn ströngum lærdómi sem einungis miðar að utanbókarlær-
dómi guðsorðsins en tekur lítt til skilnings barnsins. Björn segir:
[Slíkur lærdómur er] vanhelgun Guðs nafns og venur
þau [börnin] á skynlaust munnflapur fyrir Guði. Það
spillir þeirra sinniskröftum, sem eyðast til að læra mikið
buldur utanbókar og mælgi þá, sem barnið skilur ei
betur en klaufdýr eða flóðdýr, veit ekki heldur hvað
það þylur og hugsar aldrei til að fá það sem bænin upp
telur.61
Mikilvægt er að fólk átti sig á því að böm fæðast ekki fullorðin
og hafa því aðrar þarfir, annan skilning. Þau þurfa tíma til þess
að leika sér vegna þess að leikur þeirra er ríkur þáttur eðlilegs
þroskaferils. í þessu sambandi nefnir Björn sérstaklega dansinn
og kosti hans fyrir andlegt og líkamlegt heilbrigði, en dans hafði
mjög verið litinn hornauga á lærdómsöldinni. Allt „leikfang og
skemmtan" verður þó að vera innan skynsamlegra og synd-
lausra marka og er hlutverk móðurinnar að gæta þessa í hví-
vetna. Björn kallar þær mæður sem enga leiki og dansa vilja sjá
„forneskjukonur" sem kúgi „meyjamar til að hanga jafnan við
leiðinlegar luntasetur og ólundar handaskol."62
Geðslag barna og upplag er misjafnt og ber að taka tillit til
þess við uppeldið og forðast að hafa olnbogabarn.63 Alltaf skal
uppeldið þó miðast við að það sé börnunum sjálfum og föður-
landinu til gagns.64 En magnaðasta kaflann í ritum Björns sem
lýtur að viðhorfum til barna má finna í Atla. Svo virðist sem ís-
lendingar hafi á tímum harðinda og volæðis þótt ungbarna-
dauði jafnvel blessun í hörðu ári. Björn tekst svo sannarlega á
flug þegar hann andmælir þessu viðhorfi sem honum þykir
ómannlegt og óguðlegt í alla staði. Börn telur Björn guðsgjöf og
velgjörðir og synd að árna þeim feigðar. Slík hugsun sé sprottin
„af vantrú, leti eða grimmd." Og þegar Atli tjáir öldungnum að
þau séu best komin í himnaríki svarar hann fullum hálsi:
Mikill trúmaður gjörist þú nú að þú vilt senda börn þín
upp í himin. En þetta er yfirvarp því að réttari raun er
þér það innan brjósts að bömin eti ei af því sem Guð gef-
ur þér. Þessi þín hræsni getur þó ekki náð út yfir ræktar-
leysi þitt svo það hyljist. Fyrst þú unnir ekki börnum
þínum lífs vegna þess þú þarft að klæða þau og fæða svo
lætur þú sem þú gimist þeirra sáluhjálp, einasta af því
þau eta þá ekki frá þér. En þyrftir þú að fæða þau á himni
þá myndir þú fá þeim annarstaðar dvöl.
Börnin erfa landið og því hlýtur heill allra og framtíð lands og
lýðs að vera undir því komin að foreldrar elski böm sín og hlúi
að þeim.65
Sýn Björns á heimilið og fjölskylduna er í fullu samræmi við
sýn hans og stuðning við gamla samfélagið. Uppeldishugmynd-
ir hans em í anda upplýsingarinnar, boða aukið umburðarlyndi,
aukinn skilning, minnkandi refsihörku, en er á engan hátt beint
gegn ríkjandi samfélagsskipan.66
Ný mynd - í gömlum ramma
I þessari grein hefur afstöðu Björns til gamla samfé-
lagsins, stjórnskipunar, atvinnuvega og stétta, fjöl-
skyldu og heimilis, föðurlandshugmynda og uppeld-
ishugmynda verið gerð skil. Rökstudd er sú niður-
staða að um leið og Björn var áhangandi ríkjandi
samfélagsforms, gamla samfélagsins, var hann braut-
ryðjandi í búfræðum, dyggur þjónn upplýsingarinn-
ar og baráttumaður fyrir bættum lífsháttum og lífs-
kjörum. Björn barðist undir merkjum skynsemi, upp-
fræðslu og nýjunga. Trú hans á getu mannsins til að
hafa afgerandi áhrif á líf sitt og afkomu var augljós
leggur upplýsingarinnar og var beint gegn lútersk-
um rétttrúnaði árnýaldar. Sjálfur sýndi hann trú sína
í verki og vann ötullega að framkvæmdum og ruddi
braut nýjunga.
Björn skildi eftir sig gnægð heimilda sem vitna
um stórhug hans, einnig á öðrum sviðum en hér hef-
ur verið fjallað um. A efri árum snéri Björn sér nokk-
uð að ritstörfum og sinnti þá mörgum hugðarefnum
sínum. Hann snéri guðsorðaskýringum úr þýsku, rit-
aði nokkuð af sagnfræði (t.d. um ævi Eggerts Ólafs-
sonar) og lagði stund á málfræði. Árangur þess síð-
astnefnda er orðabók yfir gamalt og nýtt íslenskt mál
með latneskum þýðingum. Vitnar hún um djúpa
þekkingu Björns og eljumikið starf á þessu sviöi.67 Má
af þessu ráða að enn er margt ósagt um hugarheim
þessa ágæta prests, svo ekki sé minnst á guðfræði
hans. Verður slíkt að bíða betri tíma og aukins rúms.
Birni er ágætlega lýst í heimildum, s.s. stuttu ævi-
ágripi og mannlýsingu séra Björns Þorgrímssonar
(1750-1832), en hann þekkti nafna sinn síðustu æviár
hans.68 Sjálfur reisti hann sér verðugan minnisvarða í
þekktu ljóði, Ævitíminn eyöist,m og lýsir þar hugsjón-
um sínum og hugarheimi betur en nokkur annar. Því
er við hæfi að ljúka þessu erindi með orðum Björns
sjálfs:
Æfitíminn eyðist,
unnið skyldi langtum meir,
sízt þeim lífið leiðist,
sem lýist þar til útaf deyr,
þá er betra þreyttur fara að sofa
nær vaxið hefur herrans pund
en heimsins stund
líði í leti og dofa.
Eg skal þarfur þrífa
þetta gestaherbergi,
eljan hvergi hlífa
sem heimsins góður borgari,
einhver kemur eptir mig, sem hlýtur,
bið eg honum blessunar,
þá bústaðar
minn nár í moldu nýtur.
61