Sagnir - 01.06.2000, Page 87

Þangbrtmdur var sendur afÓlafi Tryggvasyni til að kristna íslendinga.
lögmálum og kerfum, það er fyrir forsendum sem einkenna fé-
lagssöguna. Einar virðist trúa að með réttum lestri heimilda og
röklegu innsæi sé hægt að komast að hinu sanna. Algildisskiln-
ingur á sannleikshugtakinu virðist því vera til staðar hjá honum
þar sem táknmiðið vísar til heilbrigðrar, almennrar skynsemi.
Einar hefur sig upp yfir tíma og rúm og leiðréttir misskilning
hjá höfundi frumheimildar án þess að blikna. Hann leitast með
öðrum orðum við að þröngva eigin skynsemisformgerð upp á
meinta atburði kristnitökunnar. En þrátt fyrir greinilegan ásetn-
ing hefur hann ekki náð að hefja sig yfir goðsögnina um sann-
leiksást Ara, dregur ekki í efa vilja hans til að segja satt frá og tel-
ur hann ekki halla viljandi á neinn. Þar gerir rökhyggjumaður-
inn Einar Arnórsson sig sekan um hringrök því að um „ævi Ara
fróða er fátt vitað annað en það sem hann segir sjálfur í íslend-
ingabók".42
íslendinga saga I (1956) eftir Jón Jóhannesson var fyrst og
fremst ætluð til stuðnings námi í íslendinga sögu við Háskóla
Islands og ætti því að vera gott dæmi um akademískar skoðan-
ir þess tíma. I formála kemur höfundur inn á þá afstöðubreyt-
ingu sem orðið hafi hjá fræðimönnum til heimildagildis fornrit-
anna undanfarna áratugi og því séu eldri sagnarit mjög að úr-
eldast. Hann ræðir einnig um nýjungar á sviði fornleifarann-
sókna og jarðfræði sem nýtast muni vel í sagnfræðirannsóknum
framtíðarinnar. Sem dæmi um þetta nefnir hann tímasetningar
út frá öskulögum og rannsóknir á loftslagsbreytingum.43 Hér
vísar Jón væntanlega til yfirvofandi áherslubreytinga innan
sagnfræðinnar þar sem þungamiðjan hefur færst af frásögnum
yfir á formgerðir; fornmuni og annað það sem tengist viðkom-
andi tímum og hægt er að rannsaka á vísindalegan hátt. Þetta á
líka við um texta fornrita sem eru þá frekar skoðaðir sem gildis-
leifar en staðreyndir. Sjálfur er Jón á dálítið öðrum nótum í efn-
istökum sínum.
Líkt og fyrirrennarar sínir þá telur Jón að treysta megi íslend-
ingabók Ara fróða varðandi kristnitökuna nokkurn veginn, svo
langt sem hún nái. Aðrar heimildir með viðbótum við söguna
telur hann mjög varhugaverðar með tilliti til sannleiksinni-
halds.41 Óhætt er að segja að frásögn Jóns af kristnitökunni sé
nokkuð hlutlæg í nútímalegum skilningi. Hann lætur heimild-
irnar að mestu tala og þungamiðjan er frásögn íslendingabókar.
En innan frásagnarinnar fellir hann þó sláandi gildis-
dóma sem sýna vel hve trú hans á sannleiksgildi at-
burða er þrátt fyrir allt sterk. Þetta segir Jón til dæm-
is um málflutning Þorgeirs á Lögbergi: „Þar hélt
hann örlagaríkustu ræðu sem haldin hefur verið á fs-
landi".45 Það kemur því ekki á óvart að hann telji
kristnitökuna „meðal þeirra atburða, er mestum og
merkustu tímamótum hafi valdið í sögu þjóðarinn-
ar".46 í anda rökhyggjumanns 20. aldar metur Jón
það svo „að stjórnmálaleg hyggindi hafi ráðið mestu
um úrslitin á alþingi árið 1000, þau hafi mátt sín
meira en trúarofstæki eða fastheldni við forna siði,
þegar á herti".47 Eftir stendur að Jón Jóhannesson
virðist fremur nota handritin sem frásagnaheimildir í
stað þess að skoða þau sem gildisdóma skrásetjara og
samtíðar þeirra.
Formgerðarlegri afstaða til heimilda
Sveinbjörn Rafnsson hefur fjallað um heimildagildi
Landnámu og íslendingabókar og í grein hans um
kristnitökufrásögn Ara (1979) er að finna umtals-
verða breytingu á fræðilegri afstöðu til hennar, ef mið
er tekið af framangreindum skrifum. Þar segir um
heimildargildi frásagnarinnar:
íslendingabók er frásagnarheimild um
kristnitökuna og meira en hundrað árum
yngri en hún að eigin tali. Um leið og heim-
ildin er flokkuð sem frásagnarheimild verður
Ijóst að frá sjónarmiði heimildargagnrýni
verður að gjalda varhuga við ýmsu í frásögn-
inni og reyna að prófa hana eins og kostur er.
Þegar bent er á að heimildin er skráð meira en
hundrað árum síðar en atburðir þeir sem hún
greinir frá að eigi að hafa gerst verður ljóst að
heimildin stenst ekki gagnrýniskröfur um rit-
unartíma sem næst atburðum, gleymska og
gáleysi geta þar leikið lausum hala, að ekki sé
minnst á ómeðvitaðar tilhneigingar, meðvit-
aðan áróður og lærðan tilbúning.
En hvernig sem þessu er farið þá er ljóst að
Islendingabók er beinn vitnisburður um þær
hugmyndir sem Ari Þorgilsson, og væntan-
lega Teitur Isleifsson, gerðu sér eða vildu gera
sér um kristnitökuna. I þeirri merkingu verð-
ur Islendingabók ekki flokkuð sem frásagnar-
heimild, hún verður óyggjandi sögulegur
vitnisburður um hugmyndir sagnaritara í
upphafi tólftu aldar um kristnitökuna.48
Með þessu hefur Sveinbjörn dregið staðreyndagildi
heimildarinnar mjög í efa, ólíkt því sem flestir fyrir-
rennarar hans gerðu, en þó virðist trúin á gildi Ara
sem sagnaritara ennþá til staðar. Það er í samræmi
við þetta að umræða Sveinbjamar snýst ekki beint
um atburði kristnitökunnar heldur hvaða kristindóm
Ari telji að þar hafi verið lögtekinn. Án þess að ná-
kvæmlega sé farið út í niðurstöður hans má segja að
hann færi að mörgu leyti ágæt rök fyrir því að kristni-
tökusagan sé „mótuð af hugmyndum lærðra manna
á síðari hluta elleftu aldar og fyrri hluta hinnar tólftu
um kristnihald".4’
Sveinbjörn telur að menn hafi oft í trú sinni á
85