Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2009, Side 19

Vatnafræðilegar aðstæður eru ná-
tengdar hinum jarðfræðilegu. Strand-
lengjan milli Hafnar í austri og Ölfus-
árósa í vestri er ein sandbreiða. Þar
hafa skip strandað æ ofan í æ. Náttúru-
legar hafnir vantar alveg á þessu
svæði. Jökulfljótin, sem renna á þessu
svæði til sjávar, bera með sér mikið
magn aurs til sjávar. Sjávaröldurnar
hlaða aurnum upp í háa kamba og að
baki þeirra myndast lón. Vegna þess
hversu landgrunnið hallast lítið og
öldugangur er mikill hafa sjómenn
ætíð óttast þessa strandlengju.
Á basaltsvæðunum er strandlengjan
hins vegar alsett klettum og land-
grunnið bratt. Breiðir flóar og firðir
skerast djúpt inn í landið umkringdir
háum, körgum fjallgörðum sem eru
þaktir snjó langt fram á sumar. Fersk-
vatnslækir streyma klöpp af klöpp. Í
mörgum fjarðanna skaga rúnnaðar
malartungur út í sjávarmálið. Sumar
þeirra hafa myndast við mynni
ferskvatnslækjanna en aðrar vegna
uppsöfnunar setlaga. Í skjóli þessara
tungna eru í mörgum tilvikum kjörnar
náttúrulegar hafnir. Flestir þéttbýlis-
kjarnar við ströndina hafa byggst upp
við slíkar aðstæður.43
Golfstraumurinn kemur að vestur- og
suðurströnd Íslands, hitar upp strand-
lengjuna og veldur því að hún er íslaus
allt árið um kring. Að auki ber hann
með sér rekavið, sem er lífsnauð-
synlegur í landi þar sem engin barrtré
var að finna. Atlantshafið nær að
Norðurlandi en sekkur þar vegna þess
hversu saltríkt það er og veldur því að
kaldur Austur-Grænlandsstraumurinn
af svæðinu milli Íslands og eyjarinnar
Jan Mayen breiðist út. Kaldur straumur
úr Norður-Íshafi berst að austurhluta
Norðurlands og fer einnig meðfram
austurströndinni. Vegna þess hvaðan
straumurinn berst kemur hann ekki til
greina sem flutningaleið fyrir rekavið
en getur hins vegar flutt með sé rekís
sem getur lokað Norðurland af svo
mánuðum skiptir. Mörk rekíssins eru
mjög breytileg milli ára. Á 12. og 15.
öld var enginn rekís44 en fyrst eftir
1550 og aftur á 17. öld er hann skráður
mikill. Einn veturinn getur Norðurland
verið laust við rekís en árið eftir er
hann kannski bundinn við land þar
fram í ágúst.
Þrátt fyrir að Ísland sé rétt sunnan
við Norðurheimskautsbaug er lofts-
lagið heitara en við mætti búast.45
Hægt er að lýsa því sem frekar köldu
sjávarlofti að sumri og tiltölulega
mildu að vetrum.46 Árlegar hitasveiflur
eru um 12° C. Sumrin eru köld og stutt
en veturnir frekar mildir og langir.
Hitastigið á Austurlandi um miðjan
janúar er um -0,5°C, en um miðjan júlí
er það um 9° C. Og þar sem Ísland er á
mörkum heimskauta- og hitabeltis-
loftsstrauma getur veðrið einnig verið
mjög breytilegt. Slæm veður einkenna
auk þess mjög íslenskt veðurfar. Mikla
úrkomu á Austfjörðum má rekja til
þessara veðra en þar falla um 2000 mm
á ári.47 Í nágrenni jöklanna verður
rigningin mest, eða allt að 4000 mm á
ári. Jarðvegurinn48 er afar fínkornóttur
og vindborinn, blandaður gjósku sem
vindurinn dreifir. Af þessum sökum er
auðvelt að lesa í efnasamsetningu
hans.
Þrátt fyrir mikla úrkomu og milt
loftslag er varla hægt að finna sam-
hangandi gróðurbelti á landinu. Það að
skóg og gróðurbelti vanti í dag má að
mestu rekja til áhrifa mannsins. Á
__________
19
43. Atriðisorðið „Island“
í Westermann Lexicon
der Geographie (1963).
44. S. Thorarinsson, The
Thousand Years Struggle
against Ice and Fire
(1956) 13.
45. W. Iwan, Island.
Studien zu einer Landes-
kunde (1935).
46. Vegna áhrifa frá
Golfstraumnum.
47. P. Hermann, Island in
Vergangenheit und
Gegenwart, Teil 2 (1907)
167.
48. B. Jóhannesson, The
Soils of Iceland. Univ.
Res. Inst. Dept. of Agric.
B/13 (1960).