Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2009, Side 22

til sjávar en ósar hennar eru vegna rofs
stöðugum breytingum háðir. Tals-
verður munur á flóði og fjöru, eða
meira en einn metri, og veldur hann
líka breytingum á strandlínunni.
Þegar staðfræði Gautavíkur er
skoðuð úr lofti (mynd 6) má greinilega
sjá mosann og graslendið sem er í innri
hluta víkurinnar. Sterki græni liturinn á
láglendinu er þar greinilegur í hrjóst-
rugu umhverfinu. Við nánari eftir-
grennslan á svæðinu kom í ljós að
undirlendið þar er alsett litlum
görðum. Erfiðleikum olli að ekki var
hægt að túlka alla garðana sem
mannvistarleifar verslunarmannanna,
búða þeirra eða annarra húsakynna.
Voru þetta þúfur, íslenskt jarðvegs-
fyrirbæri. Þær eru litlir hólar þaktir
gróðri sem samanstanda af Snarrót.53
Form þeirra eru margbreytileg. Út-
breiddastar eru kúpullaga þúfur með
hringlaga útlínum, 30-80 sm háar og
20-120 sm þykkar. Sums staðar standa
þær þétt saman, oft með 10-15 sm
millibili. Þær eru einnig til flatari, líkt
og skildir eða garðar.54 Helst má finna
þær á láglendi Íslands allt niður að
sjávarmáli. Tilvist þeirra og mismun-
andi útlit má rekja til frosts og mis-
munandi undirlags jarðvegarins.55 Ekki
er hægt að sleppa því að taka þúfurnar
inn í myndina við fornleifafræði-
rannsóknir á þessu svæði.
Leifar af búðaþyrpingum sjást greini-
lega þrátt fyrir þúfurnar á flötum gras-
bölunum við sjávarmálið norðan-
megin víkurinnar sem meira en eins
metra háir jarðvegsgarðar eða djúp
jarðföll. Breidd garðanna, sem getur
verið meira en 1,5 metri, ræðst annars
vegar af byggingarháttunum, að hlaða
úr torfi, og hins vegar af náttúrulegu
rofi. Torfið var líklega tekið í næsta
nágrenni staðarins og notað til hús-
bygginga í staðinn fyrir timbur, því
það gaf betri einangrun.
Jarðvegssnið tekin í rannsókninni
varpa ljósi á hversu sterk veðrunin og
jarðvegseyðingin hefur verið. Sniðin
sýndu mikla lagskiptingu og marga liti.
Litafjöldinn stafar af umbreytingu
jarðefna vegna, bæði vegna ytri og
innri eyðingarafla. Á Íslandi er vindrof
mjög virkt vegna götóttrar gróðurþekju
og þ.a.l. er víða vindborinn fokjarð-
vegur. Stöðugur vindur af jöklum og
hafi hefur í för með sér umfangsmikla
enduruppsöfnun jarðlaga. Sérstaklega
athyglisverð eru lög eldfjallagjósku inn
á milli jarðvegslaga.
Í dag geta eldfjallafræðingar, með
hjálp aðferða náttúruvísinda, ákvarðað
hvaða gosi hvert gjóskulag tilheyrir.
Vegna þess að stærri eldgos voru
einnig skráð í annála má afmarka
ákveðin tímabil í jarðvegssniði sem
innihalda svona gjóskulög. Þessar
fullkomnu forsendur aldursgreiningar
voru til staðar í jarðvegssniðum í
Gautavík. Gjóskulög fundust bæði
undir og ofan á byggingum. Þau eru þó
ekki alltaf lárétt vegna áhrifa áður-
nefndra þúfnamyndana. Í sniðum
austursamstæðunnar var ljóst 1,5 sm
þykkt gjóskulag56 upprunnið úr eldgos-
inu í Öræfajökli árið 1362.57 Lagið er
ljóst, líkt og úr líparíti,58 á meðan flest
önnur gjóskulög á Íslandi eru svört og
úr basísku basalti.59
Öræfin eru í um 140 km fjarlægð,
miðað við loftlínu, frá uppgreftinum.
Við hið kröftuga gos þar þeyttust
gosefni hundruð kílómetra í gegnum
loftið þar til þau loks féllu til jarðar.
Samkvæmt Sigurði Þórarinssyni60 er
__________
22
53. E. Schunke, Zur
Genese der Thufur
Islands und Ostgrönlands.
Erdkunde 31, 1977.
54. E. Schunke (sjá neðan-
málsgrein 53) 280 f.
55. E. Schunke (sjá
neðanmálsgrein 53) 286.
56. S. Thorarinsson, Der
Öraefajökull und die
Landschaft Öraefi.
Erdkunde 13, 1959, 131.
Gjóska er samheiti fyrir
föst efni sem fylgja
gosum (m.a. vikur, ösku).
Það er efni sem ekki er
gaskennt og flýgur í
gegnum loftið, samanber
orðið hraun sem flæðir úr
eldfjallinu.
57. Guðrúnu Larsen,
Reykjavík, eru hér með
færðar þakkir fyrir
greiningu gosulaga. Sjá
viðhengi.
58. Si O2 69-70%.
59. S. Thorarinsson (sjá
neðanmálsgrein 56).
60. S. Thorarinsson (sjá
neðanmálsgrein 56).