Tíminn - 24.12.1952, Page 2

2
Jólablað TÍMANS 1952
- FRÁ ELDBOR TIL ELDSPÝTU -
Fornar sagnir herma, að menn-
irnir hafi rænt elöinum frá guðun-
um. Eldurinn var lengi talinn guð-
legur og eldsdýrkendur munu enn
vera til í Austurlöndum. Orsakir
þessarar trúar má sennilega rekja
til þrumuveðranna. Þór var þrumu-
goð og Seifur hafði eldinguna að
vopni. Við íslendingar þekkjum
flestir litið til þrumuveðra. En í
heitari löndum eru þau algengur
viðburður. Vísuorðin alkunnu:
„Þrungna þrumu heimkynnið,
þar sem að skruggan skæð
skekur dunandi hamar,
rekur fjalli högg á hlið,
hittir skóginn og stórviðu lamar“,
lýsa snilldarlega þessum náttúru-
hamförum. Eldingarnar kveikja oft
í skóglendi. Var eðlilegt, að villi-
þjóðir óttuðust slikt og teldu vera
refsield af himni. Skógareldar
geysuðu í grárri forneskju engu síð-
ur en nú og grassléttur stóðu í
ljósum loga. Menn horfa enn í dag
með óttablandinni undrun á þessi
náttúrufyrirbrigði.
Þannig hafa verið fyrstu kynni
frummannsins af eldinum. Maður-
inn varð að flýja eldana; þeir
eyddu skóginum og drápu villidýr-
in hrönnum saman. Ef til vill hafa
hálfbrunnin dýr verið fyrsta steik
villimannsins. Forvitni hans hefir
verið vakin. Einhver fífldjarfur ná-
ungi hefir þrific^ logandi grein,
sveiflað henni og séð að hún gat
kveikt í öðrum greinum. Sá, sem
með logandi grein kunni að fara,
varð voldugri en hinir; bæði menn
og dýr óttuðust hann. Þegar séð
varð, að eldurinn gat orðið gagn-
legur, hafa menn reynt að ná valdi
á honum. Það slokknaði fljótt á
greininni. Eflaust hafa óralangir
tímar liðið þangað til menn lærðu
að kveikja eld, varðveita hann og
halda í skefjum. Hægt er að halda
lífi í eldsglóðum furðulengi með
því að byrgja þær hæfilega. Muna
allmargir enn hvernig eldurinn var
„falinn“ í hlóðum hér á landi.
Löngu áður en sögur hófust
lærðu menn að kveikja eld og varð-
veita hann langtímum saman. Að-
ferðirnar við eldkveikju voru í
meginatriðum tvær, þ. e. viðarnún-
ingur og högg.
Flestar villiþjóðir kveikja eld
með núningi, og hafa eflaust lært
það á bernskuskeiði mannkynsins.
Frummenn höfðu léleg verkfæri úr
steini og tré. Þeir hafa tekið eftir
hitanum og fundið sviðalyktina
við vinnu sína, þegar þeir néru og
fægðu smiðisgripina, og séð neist-
ana, þegar steinum lýstur saman.
„Eldurinn svaf“ í hlutunum og
þeim hefir að lokum tekizt að
vekja hann með núningi og högg-
um. Næsta stigið var að kveikja í
eldfimu efni með fyrstu neistunum
og varðveita eldinn, sem lengst.
Fátt eða ekkert hefir valdið því-
líkri byltingu í þróunarsögu mann-
kynsins og beizlun eldsins. Hægt
er að kveikja eld með núningi á
ýmsa vegu. Ástralíu-svertingjar
núa hörðum viðarteini fram og
aftur á mýkri viðarbút, mjög þurr-
mn. Myndast dálítil skora í mjúka
viðinn og fingert viðarduft, sem
kviknar i af núningnum. Á Austur-
todlandi, Indlandseyjum og víóar,
þar- scttt bamfeus vex, kvetfcja mcnn
eftir INGOLF
eld meö þvi að draga bambustein
fram og aftur í þverskoru á öðrum
bambusteini, unz viðarmylsnan,
sem við þetta myndast, fer að
brenna. Kváðu þessir austrænu
„eldsagarar“ furðu fljótir að
kveikja eld.
Eldborun er samt algengari. Er
þá viðarteini snúið í holu í kubb
eins og bor og þrýst vel á. Sérstak-
ar viðartegundir eru nauðsynlegar
bæði til eldborunar og eldsögunar
og mikla æfingu þarf til slíkra
verka. Sumsstaðar er löng stöng
notuð til eldborunar og skiptast
menn á að bora. Þeir, sem lengra
eru á veg komnir, vefja snúru um
eldborinn og draga endana fram
og aftur með höndunum eða nota
boga til léttis. Bornum er þrýst
niður með viðarbút. Ennþá full-
komnari er eldbor með „sveiflu-
hjóli“ úr þungum steini. Er honum
snúið með boga, sem ýmist er
færður upp eða niður. Slíkur „vél-
bor“ er notaður bæði á Grænlandi
og hjá Sioux-Indíánum.
Á Norðurlöndum og í Rússlandi
og víðar var siður að slökkva allan
eld, ef stórgripafár geysaði á ein-
hverju svæði og kveikja síðan nýj-
an eld, „neyðareld", á sérstakan
hátt með núningi. Var eikarstokki
snúið með köðlum milli tveggja
stólpa. Hélst þessi siður lengi og
sýnir trú á kraft elds, sem kveikt-
ur var með núningi að fornum sið.
Vanir menn eru furðu fljótir að
kveikja eld með núningi. Darwin,
náttúrufræðingurinn frægi, segir
svo frá eldkveikju Tahitibúa á
Suðurhafseyjum: „Elds öfluðu þeir
á þann hátt, að þeir stungu odd-
mjóum spýtuenda inn í holu á ann-
arri spýtu, og boruðu svo hart og
títt, eins og þeir ætluðu-að gera
holuna stærri, og héldu því áfram
þangað til kviknaði í trénu. Á fá-
um sekúndum voru þeir búnir að
kveikja eld.“ Hvítan við mjög létt-
an (skyldan Hawaiirós, sem hér er
ræktuð í stofum) notuðu Tahiti-
búar aðallega. Darwin reyndi og
tókst að kveikja eld eftir langa
mæðu.
Eldborun með bogastreng
Gauchóarnir á Pampa-sléttum
Suður-Ameríku fara dálítið öðru-
vísi að. Þeir hafa um 60 cm. lang-
an staf; setja annan endann við
brjóst sér, en hinn í holu í spýtu-
kubb og snúa svo stafnum eins og
smiðir snúa borjárnum sínum.
Eldlendingar kveiktu eld á ann-
an hátt. Þeir „slógu eld“, þ. e.
framleiddu neista með tinnu og
brennisteinskis. Aðferðin. er eflaust
sevafem og- herfir verið notuS þar
DAVIÐSSON
sem hinar hentugu steintegundir
fundust báðar á sömu slóðum.
Þegar brennisteinskís og tinnu
lýstur saman, losnar smágerð
mylsna af brennisteinskísnum og
kviknar í henni við hita höggsins.
Sama verður uppi á teningnum ef
stáli og tinnu er slegið saman. Stál-
agnir losna við höggin, hitna og
brenna. Þegar stál var orðið al-
gengt í fornöld, leysti stál og tinna
smámsaman eldborunina af hólmi.
Tinna (eldtinna) er algeng á Norð-
urlöndum og víðar. En hér á landi
finnst sú steintegund ekki. (Hrafn-
tinna er allt annað.)
Eldbor Eskimóa
Ekki nægir að slá eld. Neistarn-
ir þurfa að kveikja 1 einhverju eld-
fimu efni, ef gagn skal af verða.
Tinna, eldstál og tundur, þ. e. eld-
fimt efni, voru nauðsynleg eld-
kveikjuáhöld til forna. Ýms efni
voru notuð til íkveikju, einkum
þur mosi, eldsveppur, fúinn viður,
pjötlur, sem áður voru sviðnar yfir
loga o. fl. eldfim efni. Var svo fyrst
sleginn neisti í eldfima efnið og
venjulega blásið að glóðunum. Síð-
an voru harpixmiklir viðarteinar
notaðir til að kveikja á og flytja
eldinn til arinsins eða eldstæðisins
og kveikja í eldiviðnum. Voru tein-
arnir kallaðir „fýrstykki“ og hafa
oft verið úr furu (Fyr). En nafnið
getur líka verið dregið af þýzka
orðinu Feuer, sem þýðir eldur. Síð-
ár tíðkuðust „eldspýtur“ með
brennisteini á endanum, sem neist-
inn tendraði, þegar sleginn var
eldur.
Ekki var ávalt hlaupið að því að
slá eld með tinnu, eldstáli og
tundri. Stálið neistaði stundum
illa og neistarnir lentu oft utan við
tundrið. Þurfti líka stundum að
blása lengi að glóðunum, ef tundr-
ið var ekki nógu þurrt og eldfimt.
Þessvegna var reynt að varðveita
eldinn sem lengst. Eldurinn var
„falinn“ a kvöldin. Oft var líka eld-
ur sóttur til nágrannans. Reynt var
að búa til betri eldfæri. Komu ýms-
ar gerðir á markaðinn, en voru dýr-
ar og flestar fremur óhentugar
samanborið við það sem nú tíðkast.
(„Kemisku“ eldfærin, „þrýstield-
færin“, „platínueldfærin“, „raf-
magnseldfærin“ o. s. frv.). í lok 18.
aldar var farið að gera fosfóreld-
færi og um 1830—1840 komu fosfór-
eldspýtur á markaðinn. Kviknaði
óðara á þeim, ef þeim var strokið
við vegg, ermi, skósóla o.s.frv. En
þær voru of eldfimar, svo oft varð
að slysum, og ennfremur allmjög
eitraðar. Umniiðja 10. öld ,van,loks
farið að gera eMspýtur svlpaðax
þeim, sem við þekkjum, með rauð-
um fosfór o. fl. efnum i stað gamla
fosfórsins. Eftir 1860 tóku sænsku
eldspýturnar að ryðja sér til rúms.
Þeim er núið á sérstakan strokflöt
á eldspýtustokkunum, eins og al-
kunnugt er, og eru miklu öruggari
og hættuminni í meðferð en gömlu
eldspýturnar. Sjálf „spýtan“ er úr
ösp, víði o. fl. léttum og ódýrum
trjátegundum. Nú er eldspýtnagerð
í ýmsum löndum. Hausinn á sænsku
öryggiseldspýtunum er búinn til úr
blöndu af kaliumklórati og blý-
súperoxydi eða brúnsteini. Gler-
mjöli eða finum sandi er bætt í til
að minnka brunahraðann óg jafn-
framt til þess að hausinn hitni
meira en ella, þegar honum er nú-
ið á strokflötinn, sem er geröur úr
rauðum fosfór, pyríti o. fl. efnum.
Nú á tímum gerir lítið, þótt eld-
ur slokkni; hann er óðara kveiktur
aftur með aðstoð eldspýtnanna því
nær alveg fyrirhafnarlaust. En for-
feður okkar urðu að gæta eldsins
vandlega, því að það kostaði ærið
erfiði að kveikja hann aftur. Margt
fullorðið fólk hér á landi man þeg-
ar verið var að fela eldinn í mó-
köggli eða sauðataði, byrgt i ösku
á kvöldin, til þess að hann lifði til
næsta morguns. Menn skyldu ætla,
að með eldspýtunum væri fyllstu
fullkomnun náð. En svo er ekki;
þróun eldfæranna heldur áfram.
Þótt eldspýtur séu hentugar, hafa
þær sína galla eins og allt annað.
Það er t. d. erfitt að kveikja á þeim
þar sem súgur er eða úti í stormi,
og raka þola þær illa. Rafmagns-
ljós og önnur rafmagnstæki leysa
eldspýturnar af hólmi á ýmsum
sviðum. Er nú víða svo komið, að
það er helzt reykingafólk, sem not-
ar eldspýtur. Jafnframt keppa
vindlingakveikjararnir við eldspýt-
urnar. Vindlingakveikjararnir eruí
raun og veru gömlu eldfærin end-
urbætt. Eru til af þeim ýmsar gerð-
ir, t. d. benzínkveikjarar. Þarf ekki
annaö en ýta við hnapp, þá kvikn-
ar óðara á litlum benzínlampa.
Snemma var farið að nota eldinn
til fjölmargra hluta. Aftur í grárri
forneskju hafa frummennirnir set-
ið kringum bálið, ornað sér og’ not-
ið birtunnar. Þeir hafa steikt villi-
bráð á teini eða hitað stéina og
vafið kjötræmum og jurtablöðum
utan um þá glóðheita og síðan
byrgt allt saman, unz maturinn
varð meyr og ljúffengur. Eldurinn
var líka snemma notaður til að
bræða málma úr grjóti, þurrka og
herða leirker, hola trjástofna til
bátagerðar (eintrjáningar), ryðja
skóga o. fl. o. fl. Löngu síðar kom-
ust menn upp á að nota eldinn sem
aflgjafa beinlínis.
Prestar í fornöld notuðu einfalda i
eldavél til að láta musterisdyr opn-
ast á leyndardómsfullan hátt, þeg-
ar eldur var kveiktwr á altari. Heita
loftið frá eldinum undir holu alt-
ari þandi út skinnbelg, sem með
böndum og hjólum var í sambandi
við dyrnar. Þegar eldurinn slokkn-
aði, lagðist belgurinn saman og
dyrnar lokuðust aftur. Lýsír Grikk-
inn Hero þessu í ritum sínum á
annarri öld e. Kr. Á síðustu ölduiú
komu gufuvélar og mótorar til sög-
unnar og valda straumhvörfum í
tæluailesum,. efnum. Eldurkmr er ■
þars toeáslaSur sem afigjAfi áphag^'