Morgunblaðið - 07.09.1965, Blaðsíða 11

Þriðjuðagur 7. sept 1965
MORCUNBLAÐID
11
I Schweitzer vandist því
í sjálfsögðu snemma að sækja
kirkju og naut þess mjög að
hlýða á föður sinn predika:
„Frá þeim guðsþjónustum, sem
ég tók þátt í sem barn hefur
komizt inn í mig tilfinning fyr-
ir hátíð, þörf á hljóðleik og ein
beitingu, en án þessa gæti ég
: ekki hugsað mér lífið. Ég get
1 því ekki fallizt á þá skoðun, að
|! börn eigi ekki að taka þátt í
í| guðsþjónustum fullorðinna fyrr
■' en þau skilji það, sem fram
■j fer. Það er ekki skilningurinn,
j sem skiptir máli, heldur hitt,
j eð Iifa hátíðina". Einkum hafði
j Schweitzer ánægju af því er
1 faðir hans sagði frá lífi og
j starfi kristniboða og taldi sjálf-
Iur að rekja mætti áhuga sinn á
kristniboði til þeirra stunda.
Áhugi Schweitzers á náttúr-
unni og viðkvæmni hans fyrir
öllu lifandi kom fljótt í ljós.
Hann naut þess mjög, er hann
níu ára að aldri hóf framhalds-
nám í skóla, er var 3 km frá
Gunsbach. Undi hann vel göngu
ferðunum til og frá skóla, þar
«em hann gat látið hugann
reika. Leitaðist hann þá jafn-
vel við að yrkja — en komst
fljótt, að þeirri niðurstöðu, að
hann væri ekki gæddur sér-
ij stakri skáidgáfu og lagði niður
i þá iðju. Viðkvæmni hans gagn
vart skepnum var e.t.v. ekkert
einstæð í upphafi — en í stað
.1 þess að berja hana niður í sjálf
3 um sér, eins og svo títt er,
1 leyfði hann þessum tilfinning-
um að dafna og þroskast. Hon-
tim þótti einsýnt að kærleiks
hugmynd kristninnar ætti sér
rætur í óspilltum mannlegum
eiginleikum. „Kærleikskrafan á
®ð ná til álls, sem lifir jafnt til
dýra sem manna, eins til orms-
!ins sem blómsins. Allt sem
andardrátt hefur, á sinn rétt til
lífs, sína kröfu á hendur mann
inum um miskunn, vorkunn-
eemi, hlíf og hjálp. Engu má
granda og ekkert særa. Þegar
óhjákvæmileg nauðsyn neyðir
tnanninn til þess að rjúfa grið,
brjóta friðhelgi lífsins, þá má
hann þó ekki skrökva því að
ejálfum sér, að það, sem hann
(jerir, sé eðlilegt eða ásaiknæmt.
Það er stórkostlegur ábyrgðar-
hluti að myrða og meiða lifandi
veru, hvernig sem á stendur.
Þegar vér neyðumst til slíks
þá verðum vér að muna eftir
ábyrgðinni og megum aldrei
1 gleyma því hve mikil er skuld
, vor við Iífið“.
j Latínuskóla sótti Schweitzer
■ i Miilhausen og dvaldist þar
hjá afabróður sínum og konu
hans. Laut hann þar ströngum,
en sanngjörnum aga, tíma hans
| var skipt nákvæmlega milli
1 lesturs, hljóðfæraleiks og leiks.
1 Harm var ekki enn orðinn sér-
•takur námshestur, en lestrar
; hestur var hann hinn mesti.
, Þótti húsmóður hans uggvæn-
legt hve mikið hann las — og
■ hratt. Vitnisburður hans úr
skólanum var hinsvegar svo
•læmur um tíma, að til greina
kom að taka hann úr skólan-
um. Til þess kom þó ekki, áhug
inn glæddist og stúdentspróf
tók hann átján ára, útskrifaðist
! á lafafrakka og lánsbuxum af
afabróður sínum, sem voru í
senn alltof stuttar og alltof víð
er og vöktu slíka kátinu skóla-
bræðra hans, að við lá að allt
færi í loft upp við skólaslitin.
Aldrei var Schweitzer í nein
um vafa um hvaða nám hann
vildi stunda. Guðfræðin og tón
listin, •— sem hann hafði, stund
að frá fimm ára aldri — virt-
ust sjálfsogð námsefni og jafn
framt hafði hugur hans hneigzt
•vo til heimspeki að hann ákvað
eð leggja einnig stund á þá
grein. Hann var nú senn full-
tíða maður, en hann hugsaði
•ér ekki að eldast um of með
árunum. Þegar hann var kom-
inn á sextugs aldur kvaðst
hann af eðlishvöt hafa varið
«ig fyrir því að verða það sem
«nenn kalla „fullþraska mann“.
Hann hélt því fram, að þær
hugsanir, sem móti eðli manns
og breytni hans, séu frá upp-
hafi í honum fólgnar. Þær
hreyfi sér á æskuárunum,
brumi á nxóti brensku- og ungl
ingsára. Og á hrifningarstund
um ungliixgsins blómgist það
bezta í honum“. Á þroskaferli
síðari ára varðar síðan mestu
að þeir ávextir, sem líftréð
bar á vori sínu, fari ekki for-
görðum".
„Hugsanir manns og kenndir
eiga alla tíð að vera eins og í
■æsku“, sagði Schweitzer. „Ég
hef andstyggð á orðinu „full-
þroska" um fólk“. Honum
fannst það tákna kyrking, kal,
stýfingu, cg þroskinn venjulega
ekki fólginn í öðru en því að
bregðast þeim hugsjónum, er
gagntóku menn unga.
„Þeir trúðu á sigur sannleik-
ans, en glötuðu þeirri trú. Þeir
trúðu á mennina, en sú trú
hvarf. Þeir trxiðu á hið góða,
en gengu af trúnni. Þeir ætluðu
að styðja réttlætið, góðleikann,
friðinn, hvað sem yfir dyndi.
Þeir gátu orðið gagnteknir af
hrifningu. Þeir urðu síðar alls-
gáðir og slökktu hrifnæmið".
Ekki er unnt að fara mörgum
orðum um háskólaferil Alberts
Schweitzers í stuttri blaðagrein,
enda væri hann einn efni í mik
ið mál. Að loknu fyrri hluta
prófi í guðfræði, hlaut hann
ríflegan námstyrk, sem gerði
honum kleift að halda áfram
námi áhyggjulaust næstu fimm
— sex árin. Var honum þó gert
að skilyrði að taka á því tíma-
bili lácentiat-gráðu í guöfræði
(sem er hærri en doktorsgráða).
Fyrst vildi hann þó taka dokt-
orspróf í heimspeki og valdi
sér að ritgerðarefni trúarheim-
speki þýzka heimspekingsins
Kants. Tók hann próf þetta í
júlí 1899 og licentiat ritgerðinni
lauk hann ári síðar. Næsta ár
skrifaði hann og gaf út bók
um Messíasarvitund Jesú Krists
og skilning hans á gildi dauða
síns. Aflaði hann sér þar með
kennsluréttinda í guðfræði við
Strassborgarháskóla og hóf há-
skólakennslu 1. marz 1902. Um
svipað leyti var hann skipaður
umsjónarmaður stúdentagarðs
fyrir guðfræðistúdenta, Tómas-
argarðs og fylgdu því embætti
ýmis ágæt hlunnindi.
Á næstu árum vann Schweitz
er jafnframt að hinni merku
bók sinni utn ævisögur Jesú
Krists. Þar rakti hann það, sem
fræðimenn höfðu ritað um lífs
sögu Jesú um hálfrar annarar
aldar skeið og gagnrýndi niður
stöður þeirra. Varð Schweitz-
er kunnastur fræðimaður fyrir
þessa bók, sem kom út í fyrstu
útgáfu 1906 Flutti hún margar
nýjar, snjallar og tímabærar
athuganir, sem brutu í bága við
ríkjandi fræðikenningar — og
opnaði þannig nýja útsýn, nýj
an úmræðugrundvöll. Og sem
sögulegt yfirlit er ritið sigilt.
En samtímis því að hann
vann að þessu mikla ritverki
reit hann og gaf út annað, ekki
ómerkilegra, bókina um tónlist
J. S. Bachs. Hafði Schweitzer
allan sinn námstíma stundað
kappsamlega nám í orgel- og
píanóleik og skal nú um hríð
vikið að þessum merka þætti
lífs hans, sem var svo órjúfan
lega tengdur framtíðarstarfinu
síðar meir, þar sem Schweitzer
aflaði lengi framan af fjár til
framkvæmda í Lambarene með
hljómleikaferðum og fyrirlestr
um um tónlist.
U M tónlistarmanninn, organ-
leikarann og Bach-sérfræðing-
inn Albert Schweitzer er hendi
næst að vísa til ummæla hins
islenzka bróður hans í listinni,
dr. Páls ísólfssonar, — þeirra er
hann viðhafði um Schweitzer í
samtalsbók hans og Matthíasar
Johannessen, „í dag skein sól“.
Þar segir svo í upphafskafla
bókarinnar:
„í maímánuði 1914 ríkti frið-
ur og farsæld enn í heiminum
og engan grunaði þær ógnir og
hörmungar sem áttu eftir að
ganga yfir heimsbyggðina. Við
sátum nokkrir ungir menn um-
hverfis stórt eikarborð í Lút-
hersstoíunni svokölluðu I
Thúringerhof i Leipzig. Við vor
um glaðir og kátir, háværir og
hamingjusamir eins og raunar
alltaf, þegar við hittumst á þess
um stað, en það gerðum við að
jafnaði einu sinni í viku að
loknum orgelkennslutíma hjá
Karli Straube, sem ég hef sagt
þér frá. Við höfðum enn einu
sinni lifað þá hátíðlegu stund
að kennarinn túlkaði verk
Bachs og lék þau sjálfur fyrir
okkur nemendurna. Það var
hann vanur að gera einstöku
sinnum til að sýna okkur
hvemig hann túlkaði Bach, og
gaf þá jafnframt skýringar á
verkunum til þess að auka
skilning okkar á þeim. Þessir
tímar líktúst því oft meira
andagt en kennslustund. Við,
þessir ungu nemendur Karls
Straubes, sátum umhverfis eik-
arborðið og skeggræddum af á-
kafa áhugamál okkar, sem að
þessu sinni var Bach og túlkun
á verkum hans, einkum orgel-
verkum. Það færðist aukinn
þróttur í umræðumar og okkur
hitnaði í hamsi og var orsökin
sú, að einn í hópnum dirfðist
að draga í efa, að túlkunin á
verkum Bachs, sem tíðkaðist í
Þýzkalandi, væri hin eina rétta
og í anda Bachs sjálfs. Hann
vitnaði í Albert Schweitzer máli
sínu til sönnunar. Þetta var í
fyrsta sinn sem ég heyrði þessa
nafns getið. Okkur fannst það
flestum vera hin mesta goðgá
að efast um, að við hefðum
lært hina réttu túlkun á verk-
um Bachs og töldum það ganga
guðlasti næst að bendla kenn-
ara okkar, Straube, svo strang-
heiðarlegan listamann, við
ranga túlkun á verkum meist-
arans. Síðan var því slegið
föstu að þessi Schweitzer væri
einhver sérvitringur og nöldur-
seggur og kenning hans mundi
vera fjær öllum sanni. Prosit!
— Svo var ölkrúsin tæmd og
þar með var málið útkljáð í
þetta sinn“.
Síðar segir dr. Páll fsólfsson
frá Schweitzer á þessa leið:
„Eflaust höfum við allir,
ungu mennirnir, sem sátum við
eikarborðið í Leipzig á sínum
tíma, orðið að viðurkenna síðar
meir, að Schweitzer hafði rétt
fyrir sér, þegar hann hélt því
fram að orgellist og orgelsmíði
í Þýzkailandi hefði hrakað frá
dögum Bachs og verk meistar-
ans væru þar af leiðandi ekki
túlkuð í anda hans lengur. Þessi
kenning Schweitzers átti erfitt
uppdráttar í fyrstu, en hún sigr
aði þó að lokum og var Straube
einn þeirra sem fyrst viður-
kenndu sannleiksgildi hennar,
þó að hann færi auðvitað í
mörgu sínar eigin götur.
Schweitzer var fæddur í Els-
ass 1875 og varð fyrir áhrifum
af germanskri og rómanskri
menningu jöfnum höndum. Þeg
ar hann var fimm ára varð þess
vart, að hann bjó yfir mikilli
tónlistargáfu, og faðir hans sem
var prestur byrjaði þegar að
leiðbeina honum í píanóleik.
Sjö ára gamall hafði hann þeg-
ar tekið miklum framförum og
þá var hann byrjaður að leika
af fingrum fram nýjar sjálf-
stæðar raddir við þýzk sálma-
lög og með því vakti hann at-
hygli manna, einkum kennar-
anna í barnaskólanum, sem sáu
fljótt hvað í drengnum bjó.
Hann hafði sérstakt yndi af að
fantasera eða skapa nýjar radd-
ir um þessi gömlu sálmalög, en
þess hefur þó ekki orðið vart
að hann hafi síðar samið tón-
smíðar, að minnsta kosti er
mér alveg ókunnugt um að svo
sé. Hann átti erfitt með að bíða
þeirrar stundar að fætur hans
yrðu svo langir, að þeir næðu
niður á fótspil kirkjuorgels;
það hafði lengi verið draumur
hans að mega sitja á orgelbekk
og leika sálmalög, en til þess
þurfti hann að stækka ofurlítið
meira. Átta ára gamall byrjaði
hann að æfa á kirkjuorgel og
með svo góðum árangri, að ári
síðar fór hann að leika við guðs
þjónustur hjá föður sínum.
Hann segist hafa verið alsæll,
þegar hann settist á orgelbekk-
inn. Hann heldur því fram, að
hann hafi erft áhugann á orgel-
inu frá móðurafa sínum, sem
var bæði ágætur orgelsmiður
og þekktur fyrir að leika eigin
fantasíur eða af fingrum fram,
eins og sagt er. Hingað til hafði
Schweitzer aðeins stuðzt við
kennslu föður síns, sem var
prestur og kennari, en ekki tón
listarmaður, þó hann léki allvel
á píanó. En nú rann upp nýr
dagúr og drengurinn varð fyrir
miklu og óvæntu happi. Hann
komst sem sagt í kynni við
orgelleikara að nafni Eugen
Múnch, sem bauðst til að kenna
honum næstu árin. Schweitzer
hefur látið svo um mælt að
Eugen Múnch hafi verið af-
bragðs kennari og framúrskar-
andi orgelleikari og hafi reynzt
sér bezti vinur. Hjá honum
byrjaði Schweitzer að leika
verk Bachs. Eugen Múnch hafði
sérstakt lag á að útskýra þau
fyrir hinum unga manni, svo
hann varð strax gagntekinn af
þeim.
Nú tók áhuginn á verkum
Bachs fyrir alvöru að glæðast í
brjósti hins unga Schweitzers.
Þó Schweitzer væri ungur að
árum hóf hann þegar sjálfstæð-
ar rannsóknir, þegar skýringar
kennarans nægðu honum ekki,
og fór hann að veita ýmsu at-
hygli í verkum Bachs sem fæst-
ir höfðu séð áður. f París var
um þessar mundir einn frægasti
orgelleikari í heiminum, Charl-
es Marie Widor, organleikari
við St. Sulpice kirkjuna. Frægð
hans barst um 511 lönd á sínum
tíma, og til hans stefndi nú hug-
ur hins unga Schweitzers. Og
heppnin var með honum. í
París bjó föðurbróðir hans, sem
var kaupmaður, vel efnum bú-
inn og bauðst hann til að kosta
Schweitzer til tónlistarnáms í
heimsborginni. Schweitzer tók
þessu boði fegins hendi og lagðl
nú leið sína til Parisar. Widor
hefur síðar sjálfur sagt skemmti
lega frá því, þegar þessi ungi
maður kom til hans og bað hann
feimnislega að lofa sér að leika
fyrir hann á orgelið. „Hvað ætl-
ið þér að leika, ungi maður?“
spurði Widor. „Auðvitað Bach“,
svaraði Schweitzer. Svo lék
Framhald á bls. 12
Dr. Albert Schweitzer viíJ orgelið.