Morgunblaðið - 07.09.1965, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ
Þriðjudagur 7. sept. 1965
Dr. Albert Schweitzer á níræði safmæli sínu, 14. janúar sl.
- Albert Schweitzer
Framhald af bls. 11
hann fyrir hann hvert Bach-
verkið af öðru. Widor hlustaði
og undraðist þegar kunnáttu
hins unga manns, hve góða und
irstöðu hann hafði þegar fengið
hjá Eugen Miinch. Widor var
ekki vanur að kenna öðrum
nemendum en þeim sem voru í
tónlistarskólanum í París. En
þegar hann hafði hlustað á
Schweitzer brá svo við að hann
bauð þessum unga manni að
veita honum tilsögn ókeypis.
Þetta mun hafa verið um 1893.
Má rauinar segja að þeir hafi
haft heillarík gagnkvæm áhrif
hvor á annan, Widor og Schweit
zer, og höfum við allir notið
góðs af því.
Einhverju sinni, þegar nem-
andinn kom í orgeltíma átti
hann að leika sálmaforleik eftir
Bach, Widor kvartaði undan
því, að hann ætti oft furðu erf-
itt með að átta sig á sumum
sálmaforleikjum Bachs. Þeir
væru að vísu yndislegir og
snilldarlega samdir, en sér
fyndist vera misræmi í laglín-
unni og undirröddunum O'g
hann ætti miklu erfiðara með
að skilja þessi litlu lög en til
dæmis prelúdíurnar og fúgum-
ar, fantasíurnar og tokköturn-
ar, sem voru tiltölulega auð-
skildar og sterklega uppbyggð-
ar. Hann sagði sem svo við
Schweitzer: „Hvernig getur
staðið á því, að Bach hefur hér
notað aðra tækni en í stærri
verkurn?" Schweitzer gat gefið
honum svar við ■ þessu. Hann
hafði sjálfur komið auga á
þetta fyrir löngu og var búinn
að gera sér' grein fyrir því
hvernig á því stseði og hann
var einn sá fyrsti á öldinni sem
leysti þessa gátu til fulls. Nú
gerðist það sem fátítt er: nem-
andinn byrjaði að uppfræða
kennara sinn, skýra fyrir hon-
um hvern sálmaforleikinn eftir
annan, lesa gömlu textana sem
notaðir voru við samningu
þessara verka, og mátti öllum
vera ljóst hvers vegna Bach
hafði samið sálmaforleiki á
þann hátt sem hann gerði. Hér
var raunar um svokallaða
hermitónlist að ræða, þó ekki
megi rugla henni saman við
hermitónlist Berlioz eða
Strauss. Schweitzer kunni flesta
textana utan bókar og þýddi þá
jafnóðum á frönsku. Widor seg-
ir, að hann hafi undrazt mjög
þekkingu hans og orðið for-
viða, þegar hann skyggndist inn
í þennan nýja heim Bachs, sem
var honum algjörlega óþekktur
áður. Nú sá hann, að hann
hafði kynnzt enn einni hlið á
hinni óviðjafnanlegu snilld
Bachs; hann sá í hendi sér, að
Bach nægði ekki að semja fal-
lega músík eftir listrænum
reglum, þegar hann skrifaði
tónsmíðar sínar við textana,
heldur lýsti hann einnig inni-
haldi textanna í tónum á þann
hátt að undrum sætti og notaði
sérstök stef í þeim tilgangi eftir
því hvert efnið var, eða, eins og
Schweitzer hefur sjálfur síðar
meir komizt að orði: Hann lýsir
í tónum til dæmis þoku; vind-
um sem þjóta, streymandi vatni,
bylgjum hafsins, sem stíga og
hníga; blöðum, sem falla af
trjánum; dauðaklukkum sem
hringja; hann lýsir öryggi trú-
arinnar og efasemdum — í kant
ötum, passíunum og sálmafor-
leikjunum, þar sem textarnir
liggja raunverulega til grund-
vallar tónlistinni, lýsir hann
þessu öllu í tónunum. Þess
vegna er ekki hægt að skilja
þessi verk án þess að vera þaul-
kunnugur þeim gömlu textum,
sem notaðir voru við sálmalög-
in á dögum Bachs. Hér verður
Bach hvorttveggja í senn, skáld
og málari.
Widor féll í stafi. Hann bað
Schweitzer að rita bækling um
•álmaforleik inn fyrir franska
organleikara, svo þeir mættu
öðlast skilning á þessúm
•nilldarverkum. „Bæklingur“
Schweitzers varð 450 blaðsíðna
bók, þegar út kom“.
Bók þessi, sem fjallaði um öll
tónverk Bachs, ekki aðeins
sálmaforleikina, kom út í París
árið 1905. Kom þar fram margt
nýtt er varpaði nýju ljósi á verk
þessa mikla meistara. Fljótlega
eftir útkomu bókarinnar tóku
að heyrast raddir um að hana
þyrfti einnig að gefa út á þýzku.
Schweitzer taldi óvinnandi verk
að þýða hana beint úr frönsku
á þýzku, kaus að endursemja
hana fyrir þýzka lesendur. En
jafnframt því sem hann gerði
það, jók hann bókina svo og
endurbætti, að hún var orðin
844 blaðsíður, er hún kom út á
þýzku árið 1908. Þessi bók ein
hefði nægt til þess að gera nafn
Schweitzers ódauðlegt, því að
hún er talin fullkomnasta rit
um Bach, sem til er.
Um þekkingu Schweitzers á
orgelinu segir dr. Páll ísólfsson
m.a: „En það var í Berlín um
aldamótin, sem augu Schweitz-
ers opnuðust fyrir þeirri niður-
læginu, sem þýzk orgelsmíði og
orgellist var komin í. Sú var
tíðin, sagði hann, að menn
kunnu að smíða góð orgel í
Þýzkalandi. Silbermann, sam-
tíðarmaður Bachs, var til dæmis
óviðjafnanlegur orgelsmiður.
Nú voru, með aukinni tækni
framleidd orgel, sem að vísu
voru stór og mikil og fullkom-
in, en skorti tónfegurð, voru ó-
skýr, og gerðu verk Bachs að
hálfóskiljanlegum gauragangi
vegna þess mikla hávaða sem
þau framleiddu. Þannig fylltist
Schweitzer gremju yfir þessu
ástandi og tók að rita um mál-
ið, en ávann sér aðeins óvin-
sældir í fyrstu, því við ramman
reip var að draga þar sem voru
þýzkir orgelframleiðendur. .. . “
„Árið 1906 gaf hann út bók,
sem fjallaði um muninn á
þýzkri og franskri orgellist og
orgelsmíð; minnir mig að titill
bókarinnar sé einmitt í þessum
dúr. Hann gérði samanburð á
þýzkum orgelum og frönskum
og lýsti yfirburðum frönsku
orgelanna fram yfir þau þýzku.
Hann átti hér við síðari tíma
orgel í báðum löndunum. Hann
taldi, að þýzkri orgeltónlist
færi hnignandi, aðallega vegna
hinna lélegu orgela, sem á síð-
ari tímum hefðu verið byggð
þar í landi og sett niður í kirkj-
ur í stað gamalla og betri hljóð-
færa, sem af vanþekkingu hefðu
þótt of gömul og verið fjarlægð,
en þurfti raunverulega aðeins
að lagfæra. Svo annt var hon-
um um gömlu hljómfögru orgel
in, sem hann vissi að voru í
hættu stödd, að hann skrifaði
hundruð bréfa til biskupa, org-
anleikara, sóknarnefnda og ým-
issa annarra til að koma í veg
fyrir eyðileggingu þeirra. í
fyrstu var hlegið að honum fyr-
ir þetta en að lokum fór svo, að
gömlu orgelin voru vernduð
með lögum í Þýzkalandi og öðr-
um löndum, svo að nú er lítil
hætta á að þau verði aftur
heimskunni að bráð. Þegar tal-
að er um gömul orgel er átt við
orgelin frá blómaskeiði orgel-
byggingarlistarinnar á 17. og 18.
öld og á Schweitzer heiðurinn
af því að hafa bjargað fjölda
mörgum slíkum dýrgrípum frá
tortímingu. ... “
FYRR en varði var sá frestur,
sem Albert Schweitzer hafði
gefið sjálfum sér, útrunninn —
hann nálgaðist þrítugsaldurinn.
Margt hafði gerzt á næstliðnum
í Lambarene.
níu árum. Hann hafði öðlazt
lærdómsframa, er tryggði hon-
um sess á efsta bekk meðal
háskólamanna. Hann var dáður
orgelsnillingur, kunnur orgel-
sérfræðingur og einn frægasti
lærdómsmaður i kirkjutónlist.
Sem háskólakennari var hann
afar vinsæll og hann átti fjöl-
mennan hóp vina meðal mennta
og listamanna. Um árabil
hafði hann verið aðstoðarprest-
ur og kristinfræðikennari við
Nikulásarkirkjuna í Strassborg
og þar átti hann tryggan vina-
hóp. 1 guðfræðirini sá hann
blasa við úr öllum áttum heill-
andi viðfangsefni.
En fyrri ákvörðun hans
skyldi ekki breytt — nú skyldi
gengið í þjónustu mannkynsins,
kærleikans. En hvernig, — það
var spurningin. Ýmislegt hafði
honum dottið í hug og hann
þreifaði fyrir sér um eitt og
annað, aðstoð við munaðar-
lausa, fanga, fátæka o. s. frv.,
en undir niðri óskaði hann þess
umfrám allt að geta fundið sér
starfsvettvang, þar sem hann
gæti unnið sem óháður ein-
staklingur. — hann fýsti ekki
serstaklega að starfa við stofn-
anir sem fyrir voru.
Lausnina fann hann morgun
einn haustið 1904. Rakst hann
þá af hendingu á mánaðar-
skýrslu Kristniboðsfélags Par-
ísarborgar, sem vinkona hans
ein var vön að senda honum.
Hann ýtti heftinu til hliðar,
hafði ekki tíma til að sinna því
þá stundina. En af tilviljun
opnaði hann það um leið — og
kom þá niður á grein undir
fyrirsögninni „Hvað Kongó-
kristniboðið vantar“, eftir for-
mann félagsins. Sagði þar, að
menn vantaði til starfa í hér-
aðinu Gabun, nyrsta svæði
frönsku Kongónýlendunnar. —
Þörfin væri brýn. „Mundi ekki
þessi ábending ná til einhvers,
sem „augu meistarans hvíla þeg
ar á“ og fá hann til þess að
taka þá ákvörðun um að bjóða
sig fram til þess að gegna þessu
brýna kalli? Greininni lauk
með þessum orðum: „Þeir menn
sem svara blátt áfram, þegar
meistarinn bendir og segja:
„Herra hér er ég, það eru slíkir
menn, sem kirkjan þarfnast““.
Schweitzer renndi augum yf-
ir greinina. Það var fljótgert.
„Þegar ég hafði lesið hana til
enda“, sagði hann, „tók ég ró-
lega til við verkefni mitt. Leit-
inni var lokið“. Ekki taldi
Schweitzer þó, að grein þessi
hefði ein ráðið úrslitum. Hann
hafði þegar sem barn haft sér-
staka ánægju af frásögnum
föður síns af trúboðsstarfi og
einnig taldi hann minnismerki
nokkurt í borginni Colmar,
skammt frá Giinsbach hafa
haft á sig varanleg áhrif í átt
til Afriku trúboðs. Var stytta
þessi eftir Bartholdy, þann, er
gerði frelsisstyttuna í New
York. Var hún helguð Bruat
nokkrum, aðmírál en „á fót-
stallinum mynd af Afríku-
svertingja, vöðvastæltum krafta
manni, jötunefldum. En yfir
andlitssvipnum grúfir skuggi
þungra örlaga, angurværð, þján
ing“. Schweitzer fór jafnan að
minnisimenki þesisu er hann kom
til Colmar, fannst hann skynja
1 þessum andlitsdráttum regin-
djúp hörmunganna, eymd hinn
ar svörtu álfu.
Eftir nokkurra mánaða íhug-
un sagði hann starfi sínu á
Tómasargarði lausu, og skýrði
foreldrum sínum og vinum frá
ákvörðun sinni. Jafnframt á-
kvað hann að hefja nám í lækn
isfræði. Hann vildi verða fuli-
gildur læknir og reisa framtíð-
arstarf sitt á traustum vísinda-
legum grundvelli.
Ákvörðun hans kom vinum
hans og vandamönnum mjög á
óvart og þeir reyndu það sem
í þeirra valdi stóð til að telja
honum hughvarf. Fannst hon-
um það ekki óeðlilegt, m. a.
þar sem loftslag þar, sem hann
ætlaði að starfa var talið óhollt
hvítum mönnum og mátti heita
banvænt, ef um langdvalir var
að ræða. En hann hafði lagt
málin gaumgæfilega niður fyrir
sér „ég vissi að ég var hraust-
ur, hafði rólegar taugar, starfs-
orku, hagsýni, þrautseigju, snar
ræði, nægjusemi" og síðast en
ekki sízt þóttist hann hafa það
skaplyndi, að það myndi ekkl
verða sér ofraun, þótt fyrir-
tækið mistækist með öllu.
Eftir sex ára erfitt læknis-
nám lauk hann embættisprófi,
ári síðar doktorsprófi og hélt
síðan til Parísar að kynna sér
hitabeltiss j úkdóma.
Um svipað leyti kvæntist
Albert Schweitzer. Kona hans
Helena Breslau var Gyðingaætt
ar, gáfuð kona, listræn, kristin
og hafði alhliða áhugamál. Hún
var kennari að menntun en
nam auk þess hjúkrun, m. a.
með það fyrir augum að helga
sig líknarstörfum.
Undinbúningur að ferðinni til
Afríku tók nokkurn tíana.
Sohweitzer hafði tekið þá
ákvörðun að reisa sjúkraihús i
frumskóiginum rétt fyrir su-nn-
an miðbaug á bakika Ógówn
flljóts. Varð hiann að skipu-
leggja og draga að allt sem
silík sitofnun gat þurft á að
halda, lækningatæki og önnur
áhöld og lyf auk nauðsynja
þeirra hjóna til d/valarinnar.
Sjúkrahúsið átti að vera sjálfa
eignarstofnun, reist og starf-
rækt fyrir hans eigið fé og
■gjafafé einstaklínga setm
kynnu að vilja styrkja starfið.
Sjálfur hugðist hiann stjórna
fyrirtækinu. Einn erfiðasti
þröskuldurinn á vegi hans varð
sjálft Kristniboðsfélagið í Paris.
Ástæðan voru -hinar uimdeildu
guðfræ ð ilken ni ngar ha-ns sjáilfs.
Margir framámenn kristniboðs-
félagsins töildu einsýnt, að Scih-
weitzer mundi ekiki boða Afríku
mönnum annað „en villutrú“
þá, er hann aðhylltist. Var
málið til lykta leitt fyrir milli-
göngu formanns féilagsins oð
með því, að Sohweitzer kvaðst
alls ekki ætla að prédika, hel<l-
ur eingöngu stunda Isekningcir.
Lofaði hann að „þegja eins og
þorskur“, eins og hann sjálfur
komst að orði. Breyttist þetta
fyrr en varði, því að kristniboð-
arnir er fyrir voru, hvöttu hann
óspart til að predika og fór svo
að hann hélt lengst af guðs-
þjónustur á hverjum sunnu-
degi.
Hálfrar aldar starf í myrk-
viðum Afríku, er umfangsmeim
efni en svo að unnt sé að gera
nokkur skil hér. Ef til vill er
byrjunarörðugleikum þeirra
Schweitzerhjóna bezt lýst með
því að minnast þeirra aðstæðna,
sem landið skapaði þeim. Lam-
barene er 50 km fyrir sunnan
miðbaug. Hiti um regntímann
er venjulega 28—35 stig á
Celsíus í skugga, á þurrkatím-
anum 25—30 stig. Loftið er
mjög rakt, og hitinn illþolan-
legri fyrir bragðið. Nótt og dag-
ur eru að heita jafnlöng árið uma
kring og lítill hitamunur daga
Framhald á bls. 23.
Lyfjagjöf