Morgunblaðið - 02.12.1973, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. DESEMBER 1973
19
Lárus
Oskarsson
rœðir við
Hrafn
Gunnlaugsson
Ástarlióð og djöflar
Hrafn Cí unnlaugsson t*r f iRÍpi
þokktustu un^skálda hér á landi Kr
madurinn þó okki síður rómaður fyrir
ahsúrda og matthil/.ka kímniqáfu
sína, en aharlegri skáldskap, scm þó
hefur hirzt vítt og breitt í aðskfljan-
legum málj'öí'num og menningartól-
um. Hrafn stundar um þessar niundir
nám í leikiistarfræðum við hinn
kunna skóla Dramatiska Instituet í
Stokkhólmi, en gefur út nú fyrir jólin
hvorki meira né minna en tvær hæk-
ur, — „Astarljóð" hjá Hel^afelli, ok
stutta skáldsögu, „Djöflana“, hjá Al-
menna bókafélaginu.
— I fyrstu átti ljöðabókin að
heita „Ó lifi þú forseti vor á
Bessastöðum". Sfðar komu önnur
nöfn upp á teninginn, eins og
„Óslökkt kalk“, „Óp veiði-
bjöllunnar", „Kristnihald undir
Jökli“ eða „Kvöldstund í Græn-
metisverzlun Ríkisins". Ég bar
þessi bókaheiti undir vin minn
Þórð Breiðfjörð, en hann benti
mér á nokkrar mikilvægar grund-
vallarstaðreyndir, sem rétt væri
að taka tillit til; að forsetar halda
ekki hirðskáld nú til dags, að
nöfnin væru full látlaus og gæfu
of mikið upp um innihald bókar-
innar, að búið væri að nota sum
þeirra, og að ástæðulaust væri
með öllu að varpa skugga á verk
annarra höfunda, með þvi að taka
upp nöfn, sem þeir hefðu þegar
gefið bókum sínum. Ég féll því
frá þessum nafngiftum fyrir for-
tölur Þórðar.
Það var Hrafn Gunnlaugsson,
sem lét þessi orð falla, þegar við
spjölluðum saman í tilefni
tveggja bóka, sem hann sendir á
markaðinn fyrir jólin. .
• LJÓÐIÐ
Sp.vrill: Eru öll ljdðin í „Ástar-
ljóðum“ ástarljóð?
Hrafn: Það fér ef tir því hvað mað-
ur kallar ástarljdð. Þau eru ekki
öll ort til kvenna, en ég held að sá,
sem hefur ekki þjáðst vegna ást-
arinnar geti naurhast ort. Ástin —
ástarljóðið, er æðra stig einmana-
leika. Líttu á ljóð eins og Ferða-
lok Jónasar, eða sonnettu
Petrarka — þessi ljóð eru lof-
söngvar til ástarinnarsprottnir úr
einmana þjáningu vegna hennar.
Ljóðið á rætur sínar i þjáning-
unni. Það er að segja, innri átök-
um, örvæntingu. Ljóðið miðlar
reynslu og tilfinningum, en er
samtímis órökrétt og á ekkert
skylt við kalda skynsemi. — Hvert
ljóð hefur sinn meðgöngutima og
útheimtir sinar fæðingahríðir, —
en fæðingin sjálf; sköpunin, inn-
blásturinn, þegar ljóðið lítur
dagsins ljds á pappírnum, er ölv-
un sterkari hverri nautn. Innst
inni öfunda ég konuna af þVf að
geta borið barn og upplifað sköp-
unarverkið s.iálft i fæðingunni.
Fæðing lífsins er mikilvægasta
listaverk allra listaverka.
Kannski er það einmitt þetta tóm
og magnleysi karlmannsins gegn
sköpuninni, sem birtist í þrot-
lausri listsköpun hans gegnum
söguna.
Spyrill: Áttu við að karlmaðurinn
sé hæfari til listsköpunar en kon-
an?
Hrafn: Það er auðvelt að
misskilja þessa hugdettu. Það er
ekkert vafamál, að konan og karl-
maðurinn hafa jafna hæfileika til
listrænnar sköpunar frá náttúr-
unnar hendi. Munurinn er bara
sá, að í gegnum söguna, hefur
konan lifað sköpunina í barns-
burðinum og verið bundin við
uppeldi ungviðisins, en,ég hef
ekki fregnað af neinum karl-
manni sem hefur tekið létta
sóttina. Hins vegar eru nýir þjóð-
félagshættir að breyta hlutverki
konunnar. Það verður æ al-
gengara að konur kasti barneign-
um fyrir róða og gefi sig óskiptar
að atvinnulífinu.
Spyrill: Þú segir, að ljóðið eigi
ekkert skylt við kalda skynsemi,
áttu við að raunveruleikinn sé
skáldinu einskis virði?
Hrafn: Langt frá því. Yrkisefnið
er alltaf sprottið úr veruleikan-
um, en ljóðið umturnar reglum
veruleikans. Kenningar og lfking-
ar forns og nýs kveðskapar eru
oftast óraunVerulegar og órök-
réttar. Sumir menn líta á sig sem
boðbera ákveðinna hugmynda-
kerfa og kalla sig skáld, en það
þarf meira til en mærð predikar-
ans. Gott skáld boðar hugsanir
sinar með meðulum hins óum-
ræðilega. Líttu á jafn stórkostlegt
ljóð og „Ský i buxum" eftir bylt-
ingarskáldið Mayakowskij.
• ANDLEGT FYLLIRI
Sp.vrill: Hvert er þjóðfélagslegt
hlutverk skáldsins?
Hrafn: Forngríski heimspeking-
urinn Platon vísar skáldinu burt
úr velferðarríki sínu. Ilann áleit
skáldin þjóðfélagslega hættuleg,
því þau drægju dár að siðunum,
hylltu lífsnautnirnar, eignuðu
guðunum mannlega bresti og
gerðu gys að dáðum feðranna.
Skáldskapurinn var í augum
Plato „guðdómleg ölvun án rök-
réttrar hugsunar eða skynsemi".
Hann dáði fegurð og snilld skáld-
^kaparins, en áleit hann þeim
mun hættulegri fyrir æskuna. Ég
held að Platon hafi séð af ótrú-
legri skarpskyggni inn í innstu
fylgsn ljóðsins, þegar hann talar
um „guðdómlega ölvun án rök-
réttrar hugsunar eða skynsemi“
þó ég sé siður en svo sammála
niðurstöðunni, sem hann dregur
af þessu.Það er gömul og ný saga
að skáld lenda sífellt i útistöðum
við ríkjandi þjóðfélagsástand og
stjórnvöld. Nærtækustu dæmin
eru skáld rússneska sæluríkisins
og byltingarskáldin í Suður-
Ameríku. — En i sambandi við
hugsun Plato.þá dettur mér í hug
eitt merkasta ljóðskáld Frakka,
Arthur Rimbaud, faðir nútíma-
ljósins. Hann setti ungur fram þá
skoðun, „að skáldið öðlaðist inn-
sæi með stöðugum og hiklausum
ruglingi skilningarvitanna". Ljóð-
ið var eins konar særing að áliti
Rimbaud, og til drekka af
seyðnum, var skálið ,, að gangast
undir hverja tegun ástar, þjáning-
ar og brjálsemi“ af ráðnum hug.
Ut frá þessu hlýtur skáldið að
yrkja i blóra við hverdagslega
skynsemi og rökrétta hugsun, því
hinu óumræðilega verður ekki
náð með aðferðum þess rökrétta
og ræða. Mikil lisl er tengsl
mannsandans við guðdóminn, hið
óumræðilega. Ég held, að sá, sem
gefur sig listinni af lífi og sál,
verði að hafna öllu öðru. Huldu-
konan er kröfuhörð og krefst
fullrar trúmennsku. Skáldið verð-
ur að brjóta allar brýr að baki
sér af ráðnum hug.
Spyrill: Hvað felst í þvi, að skáld-
ið verði að brjöta allar brýr að
baki sér?
Hrafn: Skáldið verður að segja
sig úr lögum við mannlegt samfé-
lagaðvissumarki.og taka á sig
úr lögum við mannlegt samfélag
að vissu marki, og taka á sig
stimpil, sem erfitt er að losna við.
Spyrill: ErJistsköpun ekki hugs-
anleg, án þess að listamaðurinn
taki þetta afgerandi skref?
Hrafn: Jú, en hún verður fálm-
kenndari og háð höppum
og glöppum.
Spyrill: Hefur þú sjálfur gefið
þig skáldskapnum á vald að fullu
í eitt skipti fyrir öll?
Hrafn: Nei, ég á auðvelt með að
viðurkenna að ég hef ekki þorað,
ég segi þorað,
ég segi þorað — að gefa mig
krafti sköpunarinnar á vald af
heilum hug. Slík ákvörðun er
bara tekin einu sinni, síðan verð-
ur ekki aftur snúið. Ég hef fundið
til þeirrar gleði og ölvunar sem
býr í þessum krafti, en hann
skelfir mig um leið. Ég bý hvorki
yfir þroska né viljastyrk til að
færa þessa sjálfsfórn, en hvað
framtíðin ber í skauti sínu veit
hamingjan ein.
• HUGMYNDAFRÆÐI OG
PÖLITÍK
Spyrill: Ert þú pólitískur?
Hrafn: Ég trúi ekki á neina póli-
tiska hugmyndafræði sem slíka.
Fyrir mér er pólitik vandamál lið-
andi stundar. Ég tek afstöðu til
hver máls eftir beztu samvizku.
en á enga ,, patentlausn". Verk
mín fjalla um íslenzk örlög, þar
sem ekki gengur að heimfæra al-
heimsteoriur eins og kapitalisma
og kommúnisma. Ég trúi á lýð-
ræðið, þrátt fyrir alla þess þver-
bresti. Óhugnanlegastur finnst
mér vöxtur ríkisbáknsins og skrif-
stofuvaldisins, sem er á góðri leið
með að drekkja einstaklingnum.
Mannlegt samfélag má aldrei
verða þannig, að fólk verði eins
og búfénaður á beit. Auðvitað á
Sláttur og sút
— eftir Hrafn Gunnlaugsson
Heimskir góna búðargluggarnir út f sumarið.
Ég brosi vandlega við kunningjum <
og geri mér dælt við götuna.
Alltaf jafn sjálfumglaður.
1 hagstæðum jakka og burstuðum skóm
meðslangur af bröndurum upp á vasann.
Þá brýt ég sjálfan mig á þér
eins og blindskeri f götunni.
Þú kemur mér í opna skjöldu
og nfstir sakieysislegum augum f hjarta mitt.
Eitt andartak; þú
og ég er allt f einu álappalegur njóli.
Svo kinka ég flóttalega kolli
og flýti mér niður asnalega götuna.
(Urbókinni Astarljóð. Utg. Helgafell 1973).
Hrafn að vinnu f Dramatiska Institutet.
heildin að ganga fyrir, en slíkt má
ekki gerast þannig að allir verði
steyptir í sama mótið. Þensla rfkis-
báknsins og ríkissósíalisminn eru
í mfnum augum mara, sem hverj-
um sjálfstæðum manni ber skylda
til að vinna á móti. Ég trúi og
treysti takmarkalaust á manninn.
Eða eins og trimmarinn sagði:
Kjölfesta frjálshyggju er trúin á
manninn. — Ibns vegar set ég
ekki fyrir mig þó að fólk hafi
aðrar pólitfskar skoðanir en ég.
Ég á auðvelt með að vinna með
fólki, sem er á annarri línu, slíkt
víkkar bara sjóndeildarhringinn
og eykur .sjónmálið. Sum erlend
uppáhaldsskáld mfn voru komm-
únisar, fyrir mig gildir það einu,
ljóð þeirra eru ekki síðri þess
vegna. Ilafi einstaklingar mann-
legar taugar, eigi þeir til velvilja
gagnvart lífinu. þá skulu hurðir
skella nálægt hælum, en ekki á
fingrum.
• FYSIK
Spyrill: Þú munt farinn að
hlaupa fram og aftur um Stokk-
hólm til heilsubótar?
Hrafn: Já, égtrimma.
Spyrill: Þú ert sem sé kominn
meiri fvsikina?
Hrafn: Patafysikin er fræðigrein
fræðigreinanna, vfsindi vísind-
anna og hugsanakerfi hugsana-
kerfanna. Hún er engri heim-
speki lík og samt rúmast allar
heimspekistefnur innan vébanda
hennar hvort sem þeim er það
ljúft eða leitt. Helzti fyrirrennari
patafysikurinnar var ítalski list-
málarinn Leonardo da Vinci.Hann
lagði grundvöllinn að patafysik-
inni í síðasta ritverki sinu,
Profetior, sem er patafysisk hug-
leiðing um alheiminn. En sá, sem
mótaði hugmyndakerfið sem
spakvizku, var franska skáldið Al-
fred Jarry. Samkvæmt skýringu
Jarry er Þpatafysikin vísindi,
sem fást við hið einangraða
og einstæða; vísindi und-
antekningarinnar, sem ganga út
frá því, að öll fyrirbrigði séu imd-
antekningar frá reglu, sem er
ekki til. Reglan er undantekning
frá reglunni, og alheimurinn
undantekning frá sjálfum sér. Sá,
sem leggur stund á patafysik,
verður að temja sér þann hugs-
unargátt, að aðeins hið einangr-
aða og óútskýranlega sé áhuga-
vert, því það, sem er hægt að
útskýra, glatar gildi sfnu um lefð
og það hefur verið útskýrt. Venju-
leg vfsindi fást við hið almenna og
eru því almenn í sjálfu sér, en
patafysikin er sér á báti; einstæð.
— Annars get ég bent þeim, sem
vilja kynna sér efnið nánar, á
Collége de Pataphysiq, semstarfar
af krafti í París og gefur út tíma-
ritið, Subsida Pataphysica. Ilelztu
talsmenn stefnunnar á síðustu
árum eru skáld eins og t.d., Rene
Clair, Boris Vian, Eugéne Iones-
oo, Jacques Prévert, Jean Ferry
og Stefan Themerson.
• RITVERKIN
Þar sem tilefni þessa viðtals
voru bækur Hrafns, þótti mértil-
hlýðilegt að spyrja nánar út i þær.
Hrafn: Ég er persónulega á móti
því að rithöfundar skýri verk sin.
Verkin eiga að standa fyrir sinu,
hjálparlaust.
Hrafn vildi ekki með nokkru
móti ræða um bækur sínar í smá-
atriðum, en spyrillinn getur þó
látið nokkur hernaðarleyndamál
leka út: ljóðabókinni Ástafljóð
skiptist i þrjá kafla. I fyrsta kafl-
anum er kveðskapur frá
menntaskólaárum Hrafns, og ber
hann nafnið, I skóla, Kafli tvö er
ljóðaflokkurinn, Ástarljóð til litlu
reiðu sólarinnar minnar, sem
fluttur var af hl jómsveitinni Nátt-
úru i Sjónvarpinu hér um árið við
tónlist Atla Hei'hús Sveinssonar.
Síðasti kaflinn ber nafnið, Rauðir
sniglar, og hefur hrafn skýrt þau
ljöð, „sem tilraunir með þanþol
orðsins“ og “persónulegar úlfa-
kreppur".
Skáldsagan Djöflarnir er byggð
upp á hraðri frásögn og spennu.
Maður gæti kannski sagt, að hún
sé sálfræðilegur „þriller" með
ivafi, sem gerist i héraðslæknis-
sagnaumhverfi“ (Ég bar þessa
skilgreiningu ekki undir höfund-
inn!)
Þegar spakvitrir menn ræða
um bókmenntir, komast þeir iðu-
lega að þeirri niðurstöðu, að höf-
undur sá, sem ertil umræðu, hafi
orðið fyrir áhrifum frá öðrum
höfundum. Þegar ég las Ijóðabók
Hrafns, tók ég eftir því, að þar er
að finna tvö ljóð, sem eru skirð í
höfuðið á rithöfundum. Ljóðin
heita, Baudelaire og Dagur Sig-
urðarson. Ég bað Hrafn um skýr-
ingu á þessu.
Hrafn: Hvað Degi viðvíkur, þá
hefur hann á vissan hátt sérstöðu
meðal fslenzkra nútimaskálda.
Ilann er sannur bóhem og hefur
gefið sig að huldukonunni i eitt
skipti fyrir öll, án þess að krefjast
neins að launum nema listarinn-
ar. Franska skáldið Charles
Baudelaire er það skáld, sem hef-
ur hrifið mig mest; hann hefur
virkað á mig eins og katalysator.
Ég vildi gjarnan gera hugsun
hans að minni: „Ekkert listaverk
er sannara og göfugra, en það
listaverk, sem er aðeins orðið til
vegna sköpunnargleðinnar."
Að lokum spyr ég Ilrafn hvort
hann sé með nýtt verk i
deiglunni.
Hrafn: Pfslarsaga sira Jóns þum-
als Magnússonar prests á Eyri við
Skutulsfjörð hefur lengi átt at-
h.vgli mána. Ég hef gert uppkast
að leikriti og kvikmyndahandriti
eftir sögu klerks, en hvort ég full-
vinn þessi handrit veit ég ekki.
Kannski rennur þetta út í sand-
inn, en þá er bara að halda áfram
að rnoka í sandinum.
LÓ.