Morgunblaðið - 02.03.1975, Síða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. MARZ 1975
Bandarfska vikurritið US
News and World Report birti f
sfðasta töiublaði viðtal við
Robert Conquest, eitt þekkt-
asta Ijóðskáld Breta, þar sem
fjallað er um sovézku leyni-
þjónustuna KGB. Conquest,
sem er ritstjóri tfmaritsins
„Soviet Analyst", er einn mesti
sérfræðingur á Vesturlöndum f
málefnum Sovétrfkjanna og
hefur ritað eitt áreiðanlegasta
ritið um Stalfnstfmann. „The
Great Terror" svo og bókina
„Power and Poiicy in the
U.S.S.R.“, en sú fyrrnefnda
fjallar um ógnarstjórn
kommúnista fram yfir heims-
styrjöldina sfðari. Conquest
hefur náið fylgzt með og kynnt
sér sovézkan kommúnisma sl.
36 ár, allt frá þvf að hann starf-
aði sem brezkur tengslaforingi
með sovézka hernum f heims-
styrjöldinni. Þá hefur hann
einkum lagt áherzlu á að rann-
saka starfsemi sovézku leyni-
þjónustunnar, eins og fram
kemur í viðtalinu hér á eftir.
— Hr. Conquest, hversu um-
fangsmikil er starfsemi
sovézku leyniþjónustunnar
KGB?
— Hún er gífurlega umfangs-
mikil. Það verður að gæta þess,
að KGB hefur aðgang að nær
öllum sovézkum diplómötum,
blaðamönnum og fulltrúum við-
skiptasendinefnda, sem ferðast
til útlanda eða búa erlendis.
Miðað við þann fjölda, sem flýr
og biður um pólitfskt hæli á
erlendri grund má draga þá
ályktun, að um 40% allra
diplómata Sovétrfkjanna er-
lendis séu hreinir njósnarar
KGB og að leyniþjónustan geti
leitað til hinna 60% ef sérstak-
lega ber undir.
Ég held að óhætt sé að segja,
að mikið af starfsfólki sendiráð-
anna erlendis sé til lítils gagns.
Þetta er fólk, sem klifrað gefur
upp eftir embættismannastig-
anum og tekizt að fá starf er-
lendis. Hins vegar er þetta lið
gagnlegt að því leyti, að það er
mjög fjölmennt. Þessu fólki
verða oft á mistök og það er
alltaf verið að handtaka ein-
hvern úr hópi þess, en það
stofnar oft til sambanda, sem
atvinnunjósnararnir geta síðan
hagnýtt. Eitt dæmi um fjölda-
starfsemina er, þegar Bretar
ráku 105 sovézka sendiráðs-
starfsmenn úr landi á einu
bretti fyrir njósnir 1971. Á bak
við þessa fjöldastarfsemi starfa
svo atvinnumennirnir, sem eru
feiknalega vel þjálfaðir menn
úr njósnaháskólum í Sovétríkj-
unum. Aðeins nokkrir tugir
slikra manna eru útskrifaðir ár-
lega og þessir menn eru sendír
til starfa erlendis, þar sem þeir
búa til nafn og stöðu og lifa sem
óbreyttir borgarar um leið og
þeir starfrækja eigið njósna-
kerfi.
— Hvernig er samanburður-
inn á starfsemi KGB og banda-
risku leyniþjónustunnar CIA?
Miklu umfangsmeiri
en CIA
— Starfsemi KGB er miklum
mun umfangsmeiri en hjá CIA
og sovézka leyniþjónustan
starfar í svo til hverju einasta
landi í heiminum. Sovézkir
njósnarar hafa verið reknir úr
landi úr 40 löndum í sex heims-
álfum, u.þ.b. 2—3000 manns frá
1960 og það eru bara undan-
tekningar, sem nást.
— Heldur KGB uppi njósna-
og öryggisaðgerðum innan
Sovétríkjanna?
— Vissulega. Á sama hátt og
starfsemi KGB erlendis er hlið-
stæð starfsemi CIA, er starf-
semin innan Sovétríkjanna
hliðstæð starfsemi bandarísku
alríkislögreglunnar FBI innan
Bandaríkjanna, að öðru leyti en
þvf, að hún er miklu meiri. Það
er erfitt að segja fyrir um ná-
kvæman starfsmannafjölda, en
á Stalíntímunum var talið að á
hverri skrifstofu eða fyrirtæki
væri 5. hver starfsmaður í
tengslum við KGB, sem þýðir
um 10 milljónir manna, jafnvel
þótt aðeins hafi verið um auka-
starf að ræða. Þessi tala hefur
lækkað mikið og má gera ráð
fyrir að beinir starfsmenn KGB
þar séu nú nokkur hundruð
þúsund. Auk þess er lögreglan,
sem ekki kemur KGB beint við,
en aðstoðar þó, eins og t.d., að
hver sem ætlar að ferðast um
landið verður að láta skrá sig á
lögreglustöðvum. Það hefur
verið kvartað yfir því í Banda-
ríkjunum, að leyniþjónustur
þar haldi skýrslur yfir marga
borgara. 1 Sovétríkjunum er
hver einasti borgari á skrá hjá
KGB og ýmsum ráðuneytum.
— Gerir þetta allt vestrænum
leyniþjónustum erfitt að starfa
innan Sovétríkjanna?
— Áreiðanlega. Eftirlitskerfi
KGB í Sovétríkjunum er miklu
þéttara og strangara en nokkru
sinni I Bandaríkjunum. Það
hlýtur að vera mjög erfitt fyrir
mann, t.d. eins og Oleg
Penkovsky ofursta, sem skot-
inn var vegna starfa fyrir vest-
ræna leyniþjónustu í Moskvu,
að halda sambandi í langan
tíma, án þess að upp um hann
komist. Skoðum svo hve miklu
erfiðari okkar aðstaða er. Það
eru aðeins nokkrir tugir vest-
rænna borgara, sem búa í
Sovétríkjunum, og mjög auð-
velt er fyrir KGB að hafa eftir-
lit með þeim öllum, þannig að
nær útilokað er fyrir sovézkan
borgara að ná sambandi við út-
Iendinga. Það er heldur enginn
hópur erlendra innflytjenda I
Moskvu, sem hægt væri að nota
sem njósnara. öryggislega séð
William Colby
yfirmaður CIA
hafa þeir mikla yfirburði yfir
okkur og þeir eru alltaf að
hugsa um njósnir, hvernig þeir
geti komizt að leyndarmálum
og hvernig þeir eigi að hindra
að óvinurinn komist að þeirra
leyndarmálum.
Sérstök
lygadeild
— Stundar KGB áróðurs-
starfsemi erlendis ásamt njósn-
um?
— Já, og þeir beita öllum
hugsanlegum ráðum til að
stofna til vandræða á Vestur-
löndum. Mesti þungi aðgerða
þeirra hefur alltaf beinzt gegn
sovézkum innflytjendum er-
lendis, þ.á m. morð. Vitneskjan
um þetta skelfir þetta fólk
alveg óumræðilega og KGB fell-
ir sig ekki við að fyrrum sovézk-
ir borgarar hugsi fjandsamlega
í garð Sovétríkjanna. Svo er
einnig sérstök lygadeild, sem
sér um að dreyfa upplognum
upplýsingum. Gott dæmi um
þetta er hin mikla lygaherferð
á hendur Alexander
Solzhenitsyn, sem rekinn var
úr landi 1974.
— Hvað með hin kommún-
Robert Conquest.
istalöndin. Starfar KGB þar
líka?
— Að sjálfsögðu. Skemmst er
að minnast þess á sl. ári, er
Júgóslavar handtóku tugi
manna, sem voru aðilar að
KGB-samsæri. Þá er vitað um
þrjár samsæristilraunir I Kína,
sem KGB hefur stutt. Á síðasta
áratug komst upp um stórkost-
legt KGB-samsæri I Albaníu í
kringum yfirmann flotans þar í
landi og á Dubcekdögunum í
Tékkóslóvakíu gróf KGB með
öllum ráðum undan Dubcek.
Vitað er um svipaðar aðgerðir
KGB í Rúmeníu og víðar.
— Hefur KGB að yðar dómi
náð góðum árangri i starfi sinu
utan Sovétríkjanna?
Árangurinn
— Erfiðleikarnir eru þeir, að
við vitum ekki hversu vel hlut-
irnir heppnast. Velheppnuð
njósnastarfsemi er sú, sem ekki
kemst upp um. Hins vegar
vitum við um ýmislegt frá fyrri
tfmum, sem heppnaðist stór-
kostlega. Má þar nefna Sorge-
málið í Japan í síðari heims-
styrjöldinni, þegar Richard
Sorge, sem var fréttaritari fyrir
nazistablað í V-Þýzkalandi og
sovézkur njósnari, gat skýrt
sovézkum stjórnvöldum frá því,
að þau þyrftu ekki að hafa
áhyggjur af þvf að Japanir
myndu ráðast inn í Siberíu.
Sorge var síðar tekinn af lífi af
Japönum. Einnig Rote Kapelle-
málið, þar sem Sovétmenn kom-
ust yfir gífurlega mikilvægar
upplýsingar frá þýzka flug-
málaráðuneytinu um hernaðar-
áætlanir nazista. Þá tókst
Rússum einnig að afla mikil-
vægra upplýsinga um kjarn-
orkuvopnamál í Bandaríkjun-
um, Kanada og Bretlandi. Á
árunum eftir stríðið var Philby-
Maclean-njósnahringurinn
Burgess-njósnahringurinn
feikna mikilvægur og ekki má
gleyma því á árunum 1962—63,
er KGB tókst, þótt það hafi
verið fyrir hundaheppni, að fá
bandarískan liðþjálfa sem
dvaldist í Frakklandi, til að af-
henda þeim upplýsingar um
allt vopnakerfi Bandaríkjanna
í Evrópu.
Mistökin
— Hvað með mistökin?
— Mestu mistök KGB hafa
verið afleiðing þess, er sovézkir
njósnarar hafa flúið. Það er
alveg furðulegt hve mörgum
sovézkum borgurum tekst að
flýja land, þrátt fyrir hið
stranga eftirlit, sem þeir eru
undir og enn furðulegri er sá
fjöldi KGB-manna, sem tekst að
flýja. í hvert skipti, sem KGB-
manni tekst að komast undan,
vitað er um 3 tilfelli á sl. fjór-
um árum, tekur hann með sér
gifurlega mikið af upplýsing-
um, sem hafa orðið til þess að
eyðileggja stóra njósnahringi.
— Aðstoða kommúnistaflokk-
ar í löndum, sem ekki eru undir
stjórn kommúnista, sovézku
leyniþjónustuna?
— Það hlýtur að vera ljóst, að
KGB leitar eftir fólki úr þess-
um flokkum, fólki, sem fyrst er
sannfært um að sovézka línan
sé hin eina rétta og siðan tælt
út í njósnir. I sumum komm-
únistaflokkum eru menn, sem
KGB sækist sérstaklega eftir,
eins og t.d. vísindamenn. Dæmi
eru til þess að heilar stjórnir
kommúnistaflokka hafi verið
dregnar út í njósnir, eins og t.d.
í Kanada. Á hinn bóginn eru
ýmsir kommúnistaflokkar ekki
eins hliðhollir Sovétríkjunum
eins og þeir voru. I Englandi
hefur kommúnistaflokkurinn
t.d. mótmælt innrásinni í Tékk-
óslóvakíu og fangelsun rithöf-
unda, en þó eru innan flokksins
klíkur, sem styðja Sovétríkin
algerlega og fara ekkert dult
með þá afstöðu. Þetta er fólkið
sem KGB sækist mest eftir.
Borga
öllum
— Geta útlendingar orðið
rikir á því að vinna fyrir KGB?
— Nei, en þeir geta lifað
mjög þægilegu lífi. Það er ein-
kennileg hefð hjá KGB að
greiða öllum fé fyrir störf, jafn-
vel hörðustu hugsjónamönnum.
Yuri Andropov,
yfirmaður KGB
En þeir reyna að nýta alla veik-
leika.
— Hver ræður yfir KGB og
stjórnar starfseminni?
— Frá þvf að Beria reyndi
1953 að komast til valda, nær
eingöngu vegna yfirráða sinna
yfir leynilögreglunni, hefur
KGB verið undir stjórn fram-
kvæmdaráðs kommúnista-
flokksins. Tilraun Beria mis-
tókst og hann var sjálfur tekinn
af lífi. Það hefur komið fyrir að
KGB hefur gert hluti í trássi
við framkvæmdastjórnina, en
yfirleitt ræður hún þó. Hins
vegar hefur æðstaráðið
(þingið) ekkert með KGB að
gera og óhugsandi er að þing-
maður kvarti yfir starfseminni
og enginn segir við KGB: „Guð
minn góður, þið eruð með
skýrslur um sovézka borgara."
KGB er því í miklu betri
aðstöðu en CIA.
— Hvað eigið þér við með
betri aðstöðu?
Betri aðstaða
en CIA
— KGB á það ekki yfir höfði
sér að Æðstaráðið skipi sér-
staka rannsóknarnefnd, þar
sem nefndarmenn leki upplýs-
ingum til Pravda um starfsem-
ina, sem Pravda birtir. Slikt
gæti aldrei viðgengizt og maður
eins og Daniel Ellsberg myndi
aldrei geta þrifizt í Moskvu,
slíkur maður yrði tekinn af lífi
með hraði. Ég get ekki ímyndað
mér hvað KGB-mennirnir
hugsa um rannsóknina, sem nú
fer fram á starfsemi CIA, þeir
hljóta að líta á hana sem hreina
hugaróra og það gera líklega
flestir V-Evrópubúar.
Hversu mikil áhrif hefur
KGB á stefnumótun í Sovétríkj-
unum, hefur hún einhver ítök
innan framkvæmdastjórnar-
innar.
— Allar stórar stofnanir hafa
einhver stjórnmálaítök, þótt
þau þurfti ekki nauðsynlega að
vera afgerandi. KGB er í gund-
vallaratriðum undir stjórn
framkvæmdastjórnarinnar og
getur ekki farið út í meiriháttar
pólitískar aðgerðir án þess að
hafa blessun ráðamannanna.
Hins vegar á núVerandi yfir-
maður KGB, Yuri Andropov,
sæti í framkvæmdastjórninni
og er hann fyrsti maðurinn sem
þar situr frá því að Beria var
uppi. Þetta gefur KGB viss ítök
I æðstu hringum, en fram-
kvæmdaráðið getur einnig gert
Andropov ábyrgan fyrir mis-
tökum, þótt ákvarðanirnar hafi
verið sameiginlegar. Almennt
er KGB talin helzta virki harð-
línustefnunnar.
— Eigið þér við að KGB sé
andvíg tilraunum til að draga
úr spennu milli Sovétríkjanna
og Vesturveldanna?
— Nei, ekkert sérstaklega
þær tilraunir. Staðreyndin er
sú, að minnkandi spenna veitir
KGB betri starfsgrundvöll, við-
mótið erlendis er afslappaðra
og fleiri sovézkar sendinefndir
fara til útlanda. Það sem ég átti
við er innanlandsástandið. T.d.
á fyrirrennari Andropovs sem
yfirmaður KGB, Vladimir
Semichastny, að hafa sag’t við
framkvæmdastjórnina: „Leyfið
mér að handtaka 2000 manns og
þá heyrið þið ekkert meira um
þetta andóf.“
— Er KGB eina leyniþjónust-
an í Sovétríkjunum.
— Nei, varnarmálaráðu-
neytið er með GRU, sem annast
hernaðarlegar njósnir, en GRU
er mun minni en KGB og í
samstarfi hefur KGB undir-
tökin.
— Hversu mikilvægur þáttur
í njósnunum eru tækninjósn-
irnar eins og t.d. gervihnatta-
njósnir?
Gervihnatta-
njósnir
— Það er vitað að margir
gervihnatta þeirra gegna viss-
um upplýsingaöflunarstörfum
á hernaðarsviði og ég ervissum
að Sovétmenn beita sér að öllu
afli á þessu njósnasviði. Hins
vegar efast ég um að þeir fái á
þennan hátt annað en hluta af
þeim svörum, sem þeir leita
eftir og það er ákaflega barna-
legt að segja að eitt land sem
hafi gervihnetti þurfi ekki aðra
leyniþjónustustarfsemi. Það er
rétt að gervihnettir eru orðnir
geysilega fullkomnir og geta
séð mikið, en ef hægt er að
dulbúa hluti fyrir flugvél, sem
flýgur í 50 þúsund feta hæð, má
telja líklegt að hægt sé að fela
þá fyrir myndavélum gervi-
hnattar. Sú saga gengur einmitt
nú, að KGB standi fyrir miklum
dulbúnaðaraðgerðum i Sovét-
ríkjunum, til að dylja allar vig-
búnaðaraðgerðir landsmanna.
— Hr. Conquest, ef dregið
yrði úr starfsgetu CIA, myndi
slíkt hvetja KGB til aðgerða,
sem hún annars hefði forðazt?
— Já. Ef við tökum t.d. land,
þar sem möguleiki er á að
sovézk sinnuð hreyfing taki
völdin í sínar hendur, er sá
möguleiki mun minni, ef CIA
starfar þar og getur varað fólk
við. Ég held ekki að vera CIA i
einu landi hindri njósnaað-
gerðir af hálfu KGB, en ef KGB
veit, að CIA hefur komizt að
byltingarundirbúningur er lit-
ill grundvöllur tii að halda
áfram.
KGI ums Robert Conouest í viðtali: } hefur aðgang að öll- & O ovézkum dinlómötum
40% þeirra stunda eingöngu njósnir