Morgunblaðið - 10.09.1976, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 10. SEPTEMBER 1976
„Hér bjó Gunnar Hámundarson,
sem allir þekkja á lslandi,“ sagði
hún. „Nú býr hér enginn lengur,
nema hvað dóttir síðasta bóndans
á bænum hefur sumardvöl í gamla
húsinu. Hana skulum við heilsa
upp á á eftir.“
„Viðævilok Högna sonar Gunn-
ars höfðu fimm ættliðir í beinan
karllegg búið á Hlíðarenda, senni-
lega um 120 ára skeið. Högni var
þar ábúandi um 995.
— Næst verður ábúenda vart
um 1125 og nefnast þau Þórhallur
og Halla. Frægust eru þau fyrir
son sinn, Þorlák, sem fæddist
1133, einn af þekktustu mönnum
íslenzkrar sögu fyrr og síðar.
Hann var biskup í Skálholti
1178—1193 og hefur ávallt verið
nefndur hinn sæli eða helgi Þor-
lákur biskup. Kirkjan er honum
helguð og við hann kennd enn í
dag“.
FYRIR SAKIR
ÞEIRRA AUÐ-
MJUKU BÆNA
Já. Gunnar á Hlíðarenda er
ekkí sá eini, sem gert hefur garð-
inn frægan. 1 gegnum aldirnar
hafa búið þar mektarbúi margir
höfðingjar, sem eiga hver sinn
þátt í frásögnum ferðafélaga
míns.
,,Á 16. öld bjó hér Páll Vigfús-
son sýslumaður. Hann var viðrið-
inn ýmsa dóma og úrskurði sinnar
tiðar. Merkastur þeirra og um leið
illra'mdastur er svonefndur Stóri-
dómur frá 1564. Dómurinn tók
mest til óskirlífis, sifjaspella, hjú-
skaparbrota og þess háttar og víða
af miklu tillits- og skilningsleysi.
Voru margir karlmenn háls-
höggnír, en konum drekkt, eftir
þeim dómi. Páll Vigfússon átti
lengi í útistöðum við Ögmund
biskup. Arið 1532 la-tur biskup
heima í Skálholti 12 klerka da-ma
Pál heldur óþyrmilega. Annað
ákæruatriðið var, að „Páll hefði
innleitt nýja villu og vantrú í
hans biskupsdæmi og gefið kjöt
að eta upp á föstudag". Fór þó svo
að lokum að þeir saútust, Páll og
biskup „fyrir sakir þeirra auð-
mjúku bæna og meðalgöngu
la-rðra og leikra."
Þessi Páll var bróðir Önnu á
Störuborg undir Eyjafjöllum, sem
van.. það til saka að fella hug til
óugins og efnasnauðs unglings,
Hjalta Magnússonar. Um þau
skrifaði Jön Trausti.
„En einn merkilegasti og fjöl-
ha'fasti ábúandi á Hlíðarenda
fyrr og síðar," heldur sagan
áfram, „var Gísli Magnússon
sýslumaður, sá er nefndur var
Vísi-Gísli, Fra'ða-Gísli og Gjafa-
Gísli.
UM VIÐREISN
ÞEGNANNA O.FL.
Vísi-Gísli fluttist að Hliðarenda
1653, en hann var giftur Þrúði
Þorleifsdóttur sýslumanns á
staðnum. Sýsluvöld yfir Rangár-
vallasýslu fékk Gísli árið 1659 og
hélt þeim óslitið til dauðadags
1696. Hugur hans stefndi til
margra hluta, enda maður fjöl-
ha-fur með afbrigðum. Hann fékk
ásamt föður sínum einkaleyfi til
brennisteinsnáms og brenni-
steinsverzlunar á íslandi og var
bréf um það birt á Alþingi. Stuttu
seinna skrifaói Gísli ritgerðina
Consignatio instituti, sem laus-
lega mætti þýða Viðreisn þegna
og atvinnuvega. Af framkvæmd-
um Gísla siðar meir er auðsa'tt, að
aðaláhugamál hans hafa verið
grasa- og efnafræði. Hann gerði
raiktunartilraunir og rannsóknir
á málmum og steinum samfara
brennisteinsnámi. Hann dvaldist
um skeið i Hollandi og hefur það
eflaust glætt áhuga hans á rækt-
un. Eftir að hann settist að á
Hlíðarenda, gerðí hann tilraunir
með að rækta bygg, kúmen, hör,
hamp og ínnlent silki (Lín-
gresi?). Eftir bréfum að dæma,
hefur hann reynt að afla sér frá
útlöndum fræs grenitrjáa, furu.
Hlídarendi
Hitt og þetta, sem sagan sagði mér
Sagan er skemmtilegur ferðafélagi. Hún fylgir okkur eftir,
segir frá og bendir, útskýrir og spyr og kveikir myndir í
huganum. Myndir af góðu fólki og vondu, þjófum, betlurum og
bardagaglöðum bændum, lauslátum biskupsdætrum, prestum
og sýslumönnum og höfðinglegum frúm. Eitt bæjarnafn verður
henni upphafsorð i ævintýri, annað harmakvæði og enn annað
skrýtla. Sagan fór með mér austur í Fljótshlíð um daginn og
teymdi mig í hlaðið á Hlíðarenda. „
Grjótveggurinn er leifar bæjarhúss að HHðarenda.
eikar og beykis, og kartöfluútsæð-
is.
Í ritgerðinni um viðreisn þegn-
anna kemur fram, að Gísli vill
reisa við og efla höfðingjaættir á
Islandi. Að nokkru vill hann sam-
eina vald og virðingu verðandi
aðals framtaki og gróða borgar-
anna í verzlun og iðnaði Hann
vill efla höfðingjavaldið með lén-
um, er tekin séu af jörðum kon-
ungs og kirkju, með staðfestingu
og eflingu fornra réttinda, einka-
rétti til embætta, skattfrelsi o.fl.
Jafnframt vildi hann koma upp
innlendum iðnaði og afrakstri til
útflutnings. Hann vildi stofna ís-
lenzkan landssjóð, auka lénsrétt-
indin og ætla Íslendingum einum
rétt til embætta. Hann leggur
fram tillögu um íslenzka peninga-
sláttu.
Þótt Gísli væri höfðingjasinnað-
ur í ýmsum tillögum, þá voru aðr-
ar, er horfðu til almenningsheilla.
Hann lagði til ræktun nýrra jurta,
að landsmönnum yrðu kenndar
betri fiskveiðiaðferðir og meðferð
alifugla. Á smælingjum vildi
hann taka svo, að sett yrði hæli í
hverja sýslu og þangað sendir all-
ir þurfandi menn. Þar skyldu þeir
læra einhverjar handiðnir.
Loks má nefna þá tillögu Gísla,
að hann vildi koma upp stórhýsi á
Þingvöllum og stofna þar allsherj-
ar skóla.
THORLACIUS
HINN FYRSTI
Dóttir Gísla hét Guðriður og
giftist Þórði Þorlákssyni biskupi í
Skálholti, og eftir dauða Gísla
fluttist Guðríður, sem þá var orð-
in ekkja, til Hlíðarenda með syni
sinum Brynjólfi. Brynjólfur þessi
mun vera sá fyrsti, sem kallaði sig
Thorlacius. Amma Þórðar
biskups, Steinunn var lausaleiks-
barn Guðbrands biskups á Hólum
Þorlákssonar. Þeir áttu svona lag-
að til, biskuparnir, í þá daga.“
Einhverjar merkískonur hafa nú
búið á Hlíðarenda eða hvað?
„Síðari kona Brynjólfs Þórðar-
sonar hlýtur að teljast til merkis-
kvenna. Hún hét Jórunn Skúla-
dóttir prófasts Þorlákssonar frá
Grenjaðarstað. Jórunn missti all-
ar systur sínar í Stórubólu og var
því einkaerfingi foreldra sinna.
Hún var mjög kostulegur kven-
maður. 1 ævisögu Jóns Stein-
grímssonar, „eldklerks" segir
hann frá komu sinni að Hlíðar-
enda á efri árum Brynjólfs og
Jórunnar. Hann lýsti Jórunni svo:
„Öldruð kona, augnafögur, en
ófríð að öðru leyti, með óhreint
skuplukorn á höfði, bláþrykktan
smádropaklút á höfði og trefil
eins litan um háls, í sortulitaðri,
gamalli og skörnugri hempu með
dökkan kraga, sem brettist með
geiflum upp með hálsinum.“ Eld-
klerkur taldi víst, að kerling væri
í þjónustu húsráðenda og ávarp-
aði hana sem slíka, en Jórunn lét
ekkert upp um stöðu sina á Hlíð-
arenda og ræddu þau lengi saman
áður en klerkur komst að hinu
sanna. M.a. spurði Jórunn hann,
hvaða orð lægi á Hliðarendahjón-
um fyrir norðan. „Ég segi henni
ágætt,“ skrifar Jón, „Þau séu
haldin höfðingjar í heilmörgu en
einast komi það orð fyrir, að hús-
móðirin sé ekki mikið upp á kaup-
prang, vilji allt eiga, en litlu
launa á stundum“ í lok samræð-
unnar var klerk þó farið að gruna,
hver kerla mundi vera og bað
hana „forláts á öhupplegheitum"
sínum, hvað hún og gerði.
ÖÐRU VlSI
ER AÐ SJA...
Dóttir Brynjólfs og Jórunnar
hét Helga, en hún giftist Sigurði
Sigurðssyni Alþingisskrifara og
bjuggu þau að Hliðarenda. Þeirra
dóttir var Jórunn, hún giftist
Gisla Þórarinssyni í Odda, en sá
var bróðir Vigfúsar sýslumanns
sem fyrir tengdirnar varð auðveld
aðkoma í Hlíðarenda. Vigfús
þessi Þórarinsson keypti hálfa
jörðina 1790 og fékk síðar ábúð á