Morgunblaðið - 15.09.1977, Síða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. SEPTEMBER 1977
Þorvaldur Garðar Kristjánsson, alþm.:
Hér fer á eftir ræöa, sem
Þorvaldur Garðar Krist-
jánsson, alþingismaður,
flutti á þingi Fjórðungs-
sambands Norðlendinga
fyrir skömmu og fjallaði
um landshlutafyrirtæki
orkumála:
Inngangur
Mér er hér ætlað að ræða um
landshlutafyrirtæki orkumála.
Það mál er ekki nýtt á döfinni,
allra sízt á vettvangi sem þessum,
þar sem Fjórðungssamband Norð-
lendinga hefur á undanförnum
árum látið þessi mál mjög svo til
sín taka. Orkunefnd Norðurlands,
sem iðnaðaráðherra Gunnar
Thoroddsen skipaði á sínum tíma
til að gera tillögur um stofnun
Norðurlandsvirkjunar, hefur þeg-
ar skilað áliti. Málið hefur verið
rætt ýtarlega á þingum Fjörð-
ungssambandsins. Hins vegar
hefur engin ákvörðun enn verið
tekin um stofnun Norðurlands-
virkjunar eða landshlutafyrirtæk-
is Norðlendinga í orkumálum.
Málið er þvi enn á umræðustigi.
Vænti ég þess, að það sem ég segi
hér um landshlutafyrirtæki orku-
mála megi verða eitthvert fram-
lag til þessarar umræðu. Hins
vegar ætla ég mér ekki þá dul að
kveða upp einhvern dóm um,
hvort Norðlendingar eigi að
stofna sitt landshlutafyrirtæki í
orkumálum, né með hverjum
hætti það skuli gert.
Skipulag orkumála
Svo sem kunnugt er starfar nú
skipulagsnefnd orkumála, sem
iðnaðarráðherra Gunnar Thor-
oddsen skipaði í janúar s.l. Verk-
efni þessarar nefndar er að end-
urskoða orkulögin og gera tillög-
ur um heildarskipulag orkumála í
landinu. Þar sem nefnd þessi hef-
ur ekki enn þá lokið störfum og
tillögur hennar liggja ekki fyrir,
er ekki hægt nú að ræða um af-
stöðu nefndarinnar. Það, sem ég
segi hér, er því ekki sagt í nafni
nefndarinnar, heldur er þar um
að ræða min persónulegu viðhorf.
Eg ætla heldur ekki að gera því
í skóna hér, hvaða heildarskipu-
lag skuli taka upp í orkumálum
landsins. Ég mun ekki hér gera
samanburð á valkostum, sem um
er aó ræða á skipulagi raforku-
vinnslufyrirtækja, svo sem ann-
ars vegar skipulagi landshlutafyr-
irtækja og hins vegar einu lands-
fyrirtæki. Ég vil aðeins segja, að
valið þarf ekki að standa á milli
þessara tveggja skipulagsforma.
Það kann eins vel að vera, að
bezta leiðin kunni að vera sú, að
komið verði á því skipulagi raf-
orkuiðnaðarins, sem rúmi bæði
landshlutafyrirtæki og ríkisfyrir-
tæki svo sem Rafmagnsveitu rík-
isins i núverandi eða breyttu
formi til að veita þjónustu þar,
sem landshlutafyrirtæki yrðu
ekki fyrir hendi. Um þett mál vil
ég ekkert fullyrða nú. En út frá
hinu geng ég, að nýtt skipulag
orkumálanna, sem á fót yrði kom-
ið, útiloki ekki, að innan þess geti
rúmast landshlutafyrirtæki.
Orkunefndin
Eitt af því, sem hlýtur þess
vegna að koma til athugunar við
ákvarðanatöku um heildarskipu-
lag orkumála í landinu, er hin svo
kölluðu landshlutafyrirtæki. Hug-
myndir um landshlutafyrirtæki
byggja á því sjónarmiði, að auka
beri stjórnunaráhrif og ákvörðun-
arvald landshlutanna, bæði í
orkuframleiðslu og orkudreif-
ingu. I samræmi við þessa stefnu
skipaði iðnaðarráðherra Gunnar
Thoroddsen, svo sem kunnugt er,
orkunefndir í öllum landsfjörð-
ungum til þess að kanna viðhorf
manna og gera tillögur um stofn-
un landshlutafyrirtækja. Fyrst
var skipuð orkunefnd Norður-
lands og síðan hver af annarri. I
einum landshlutanum eða á Vest-
fjörðum eru hugmyndir þessar
orðnar að veruleika með stofnun
Orkubús Vestfjarða fyrir nokkr-
um dögum eða 26. ágúst s.l. Ég
rnun ekki hér ræða sérstaklega
um Orkubú Vestfjarða, heldur
Landshlutafyrir-
tæki orkumála
landshlutafyrirtæki almennt.
Hins vegar mun ég eftir þvi sem
tilefni er til víkja að þvi hvernig
snúizt var á Vestfjörðum við ýms-
um vanda, sem upp hlýtur að
koma við stofnun landshlutafyrir-
tækis.
Skilgreining landshlutaf.vrir-
ta'kja
Þegar talað er um landshluta-
fyrirtæki, er nauðsynlegt að gera
sér glögga grein fyrir, við hvað er
átt. Ég á við sameignarfyrirtæki,
sem stofnað er til af ríki og sveit-
arfélögum með frjálsu samkomu-
lagi. Er þá gert ráð fyrir, að öll
sveitarfélög i viðkomandi lands-
hluta gerist eignaraðilar eða eigi
þess kost. Samkvæmt þessu er
ekki um neitt valdboð að ræða eða
sveitarfélögum sé fyrirskipað að
gera eitthvað, sem þau vilja ekki
gera af frjálsum vilja, enda vand-
séð, hvernig það má verða. Af
þessu leiðir, að landshlutafyrir-
tæki geta ekki verið stofnuð nema
viðkomandi sveitarfélög sjái sér
hag í því. Til þess að svo sé,
verður uppbygging landshlutafyr-
irtækis að miðast við allar aðstæð-
ur og ástand mála í viðkomandi
landshluta. Þetta þýðir, að lands-
hlutafyrirtæki þurfa ekki að vera
eins að formi og uppbyggingu i
öllum landshlutum. Veróur þó að
ætla, að í grundvallaratriðum sé
um sömu eða hliðstæð viðfangs-
efni að ræða. En útfærslan eða
lausn vandans getur orðið með
mismunandi hætti.
Þegar ég tala um landshlutafyr-
irtæki á ég ekki einungis við, að
um sé að ræða sjálfstæð sameign-
arfélög ríkis og viðkomani sveit-
arfélaga, heldur og, að sveitarfé-
lögin h'afi meiri hluta eignaraðild,
svo að náð verði sem bezt þeim
tiigangi landshlutafyrirtækjanna
að flytja stjórnunaráhrif og
ákvörðunarvald út til landsbyggð-
arinnar. Raunar tel ég naumast
raunhæft að tala um landshluta-
fyrirtæki nema þessu skilyrði sé
fullnægt. Sveitarfélögin hafa
varla áhuga á þátttöku i lands-
hlutafyrrirtækjum nema þeim sé
tryggð meiri hluta aðstaða. Sveit-
arfélögin hafa varla áhuga á sam-
starfi, sem gera verður ráð fyrir,
að leggi á þau fjárhagsbyrðar án
þess að á móti komi afgerandi
áhrif á stjórn þessara mála.
Staðarmörk
Þegar talað er um landshluta-
fyrirtæki er venulega gert ráð
fyrir, að staðarmörk þeirra fari
eftir kjördæmum landsins. Hér er
um að ræða eðliieg staðarleg
stjórnunarleg mörk. Það vill og
líka þannig til, að umræður og
barátta fyrir hugmyndum um
landshlutafyrirtæki hefur verið
leidd og mótuð af fjorðungssam-
böndunum, sem yfirleitt starfa í
hverju kjördæmi fyrir sig. Ekki
má þó telja það neitt ófrávíkjan-
legt skilyrði, að umdæmi lands-
hlutafyrirtækja fari saman viö
kjördæmaskipunina. En það, sem
ræður ekki minnstu um hag-
kvæmni umdæmaskipunar lands-
hlutafyrirtækja, eru staðarlegar
aðstæður, en þær marka einmitt
eðlilega núverandi kjördæma-
skipan. Þess vegna er ekki nauð-
synlegt að gera ráð fyrir því, að
umdæmaskipan landshlutafyrir-
tækja hljóti að breytast til sam-
ræmis, ef kjördæmaskipuninni er
breytt, og að sjálfsögðu allra sizt,
ef t.d. horfið yrði að einmennings-
kjördæmum. Á þessum vettvangi
þarf ekki að minna á, að hug-
myndir um landshlutafyrirtæki á
Norðurlandi gera ráð fyrir, að fyr-
irtækið nái til beggja kjördæma
fjórðungsins. Hér er og Fjórð-
ungssamband Norðlendinga að
verki, sem nær til beggja kjör-
dæmanna. Ha sjálfsagt hag-
kvæmnisástæður. Auðvitað þyrfti
það ekki að vera í neinu
ósamræmi við eðli landshlutafyr-
irtækja, þótt fyrirtækin væru tvö
á Norðurlandi, hvort fyrir sitt
kjördæmi.
Verkefni landshlutafyrirtækja
móta skipulag og uppbyggingu
þeirra. Er þá annars vegar um að
ræða orkutegundir og hins vegar
orkuframleiðslu og orkudreif-
ingu. Verkefni landshlutafyrir-
tækis getur veri bundið eingöngu
við raforku. En það getur auk
þess einnig náðtil jarðvarma, olfu
og hvers konar hagnýtanlegra
orkugjafa. Verkefnið getur og
náð einungis til orkuframleiðslu
eða einungis til orkudreifingar,
nema hvort tveggja sé.
Það eru ýmsir kostir, sem fylgja
því að láta verkefni landshluta-
fyrirtækis nó til allra hagnýtan-
legra orkugjafa. Því geta fylgt
kostir, sem geta leitt af stærri
rekstrareiningum. Þá getur fylgt
hagkvæmni í rekstri, að geta hag-
nýtt mismunandi orkugjafa.
Gleggsta dæmið um þetta eru
fjarvarmaveitur á þéttbýlisstöð-
um, t.d. með rafknúinni kyndi-
stöð, oliukynntri til vara, með
möguleikum á hagnýtingu jarð-
varma, sem kynni að finnast og
vera hagnýtanlegur síðar eða ekki
hafa verið nægur í upphafi, þegar
fjarvarmaveitan var byggð.
Þá er ekki framhjá því lítandi,
að það getur verið mikið hagræði
fyrir sveitarfélög í þéttbýli, að
viðkomandi landshlutafyrirtæki
hafi að verkefni að hagnýta jarð-
varma til húshitunar með hita-
veitu. A þetta einkum við hin
smærri sveitarfélög, sem eiga erf-
itt með að ráða við svo kostnaöar-
sama fjárfestingu, sem bygging
hitaveitna er. Að öllu eðlilegu
ættu landshlutafyrirtæki að hafa
meira bolmagn til að fást við slík-
ar framkvæmdir. Það myndi
Uyggja betur, að ekki verði
óhæfilegur dráttur á hagnýtingu
jarðvarma, sem svo.mikla þýð-
ingu hefur þjóðhagslega. Þess er
og að minnast i þessu sambandi,
að með landshlutafyrirtækjum er
bert ráð fyrir þátttöku ríkisins I
hitaveituframkvæmdum, sem og
öðrum framkvæmdum fyrirtækis-
ins, en slíka aðstoð ríkisvaldsins
hafa sveitarfélögin ekki fengið
fram til þessa til hitaveitufram-
kvæmda. Að visu er um að ræða
þátttöku ríkisins i Hitaveitu Suð-
urnesja, en það er svo sem kunn-
ugt er eingöngu af sérstökum
ástæðum vegna Keflavíkurflug-
vallar.
Verðstefna.
Spurningin um verkefni lands-
hlutafyrirtækja snertir mjög
verðstefnu fyrirtækjanna. Með
þvi að hafa á einni hendi t.d.
raforkuframleiðslu og raforku-
dreifingu eru hægari heimatökin
að framfylgja þeirri stefnu að
hafa jafnt raforkuverð innan við-
komandi landshluta. Með því að
sama fyrirtækið hafi með að gera
alla hagnýtanlega orkugjafa,
skapast möguleiki á verðjöfnun
milli orkugjafa innan viðkomandi
landshluta, t.d. milli jarðvarma til
húshitunar frá hitaveitum og
oliukynntra og rafkynntra fjar-
varmaveitna. Verðjöfnun milli
orkugjafa getur ekki sízt skipt
hinu mesta máli í sveitum lands-
ins. Gera verður ráð fyrir, að
stefna beri að hagnýtingu inn-
lendra orkugjafa til húshitunar.
Þar sem að jafnaði verður ekki
um að ræða hitaveitu f sveitun-
um, verður þá ekki þar öðrum
innlendum orkugjafa til að dreifa
en rafmagni. Hugsunin er þá, að
innlend orka sé seld á sem jöfn-
ustu verði til sömu nota hver svo
sem orkugjafinn er.
En það kann að vera, :ð sú
verðstefna og verðjöfnun, sem
hér hefur verið lýst, þyki ekki
eftirsóknarverð eða önnur sjónar-
mið vegi meira. Þannig er ekki
gert ráð fyrir í tillögum um Norð-
urlandsvirkjun, að það fyrirtæki
hafi með að gera aðra orkugjafa
en rafmagn og þó aðeins raf-
magnsframleiðslu en ekki raf-
magnsdreifinu. Hins vegar er það
svo hjá því landshiutafyrirtæki,
sem nýstofnað er, Orkubúi Vest-
fjarða, að því er ætlað að fást ekki
einungis við raforkuframleiðslu
og dreifingu. heldur og hagnýt-
ingu jarðvarma og hvers konar
annarra orkugjafa, sem völ er á.
Tilgangur fyrirtækisins skal vera
að virkja vatnsafl og jarðhita á
Vestfjörðum, þar sem hagkvæmt
þykir. Skal Orkubú Vestfjarða
eiga og reka vatnsorkuver og
dieselraforkustöðvar til raforku-
framleiðslu ásamt nauðsynlegum
mannvirkjum til raforkuflutn-
ings og raforkudreifingar. Fyrir-
tækið skal eiga og reka jarð-
varmavirki og nauðsynlegt flutn-
ingskerfi og dreifikerfi fyrir heitt
vatn. Skal fyrirtækið og eiga og
reka fjarvarmakyndistöðvar
ásamt nauðsynlegu dreifikerfi.
Gert er ráð fyrir, að Orkubú Vest-
jarða hafi einkaleyfi til þeirrar
starfsemi, sem felst i þessum til-
gangi fyrirtækisins. Þó er kveðið
svo á í lögum um Orkubú Vest-
fjarða, að heimilt sé að fengnu
áliti stjórnár Orkubús Vestfjarða
að ákveða, að rekstur einstakra
orkumannvirkja skuli vera und-
anþeginn, svo sem bygging og
rekstur mannvirkja til raforku-
dreifingar, jarðvarmaveitna og
fjarvarmaveitna með kyndistöðv-
um innan þeirra sveitarfélaga
sem þess óska. Hér er um að ræða
undanþáguákvæði til öryggis, ef
eitthvar sveitarfélag kynni að sjá
hag sínum betur borgið með því
að annast þessa starfsemi sjálft í
stað þess að láta Orkubúið sjá um
það.
Eignaraðild
Skipun eignaraðildar er eitt
meginatriðið við stofnun lands-
hlutafyrirtækja. Hér er um marg-
slungið viðfangsefni að ræða.
Ákvæði um þetta efni þurfa að
fjalla um, hver stofnframlög fyr-
irtækisins skulu vera,. hve mikil
og með hvaða hætti lögð fram og
innbyrðis skiptingu milli
viðkomandi eignaraaðila. Inn i
þetta dæmi kemur spurningin
um, hvernig fara skuli með þau
orkumannvirki, sem fyrir eru t
landshlutanum og eru þeirrar teg-
undar, sem fyrirtækinu er ætlað
að eiga og reka. í þessu sambandi
rísa ýmsar spurningar svo sem,
hvort orkumannvirki þessi gangi
sem stofnframlög viðkomandi
eignaraðila til landshlutafyrir-
tækisins, hvort afhending fari
fram eftir eignarmati eða öðrum
leiðum og hvað verði um hlut
þeirra væntanlegu aðila að fyrir-
tækinu, er ekki hefðu orkumann-
virki fram að leggja. Hvers konar
sérsjónarmið og hagsmunir
viðkomandi sveitarfélaga fléttast
inn i öll þessi atriði. Það getur því
verið nokkurt vandamál að finna
þá lausn á eignaraðildinni, sem
raunhæf getur talizt. Raunhæft í
þessu efni er ekki annað en það,
sem sveitarfélögin i heild gætu
sætt sig við, því að ekkert þeirra
verður þvingað til þátttöku í
landshlutafyrirtæki gegn vilja
þess. Lausnin er fólgin í þvi að
finna þá leið sem sveitarfélögin
telja sér hag í að fylgja. En þegar
metinn er hagur í þessu efni, má
ekki falla í þá gröf, að ekki verði
litið út fyrir þrönga skammtíma
hagsmuni. Við hagsmunamat
hvers sveitarfélags verður að
hafa heildaryfirsýn yfir málið og
langtimasjónarmið í huga.
Forsendan fyrir stofnun lands-
hlutafyrirtækis er sú, að það sé
hagur af því fyrir landshlutann
þ.e. öll sveitarfélögin i við-
komandi umdæmi. Hagsmunir
allra eru því þeir að stuðla að því,
að hugsjón þessi megi rætast.
Engin vandamál varðandi eignar-
aðild að landshlutafyrirtækjum
eru þess eðlis, að eigi megi leysa
þau með einbeittum vilja og
félagsþroska. í tengslum við
eignaraðildina er svo að sjálf-
sögðu stjórnunaraðildin ákveðin.
í umræðum og öllum undir-
búningi að stofnun Orkubús Vest-
fjarða skipaði eignar- og stjórn-
unaraðild fyrirtækisins mikið
rúm. Ýmis voru vandamálin svo
sannarlega. Gert var strax ráð fyr-
ir að öil orkumannvirki á Vest-
fjörðum yrðu afhent hinu nýja
fyrirtæki. Hér var um að ræða
eignir Rafmagnsveitna ríkisins og
fjögurra héraðsrafveitna á Vest-
fjörðum auk einnar hitaveitu.
Skyldu eignir þessar vera stofn-
framlag ríkissjóðs og sveitar-
félaga þeirra á Vestfjörðum, sem
voru eigendur að orkumann-
virkjunum. En margs konar
spurningar vöknuðu, þegar
ákveða átti framkvæmdina nánar.
ÁTTU ÞEIR AÐILAR, sem lögðu
fram eignirnar, að fá eignaraðild
og stjórnunaraðild að fyrirtækinu
í samræmi við verðmæti þeirra
eigna sem fram voru lagðar? Attu