Morgunblaðið - 22.04.1978, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 22. APRÍL 1978
Skólasagan er einn þáttur í þeim
margbrotna menningarvef, sem
gengnar kynslóðir hafa ofið allt
frá upphafi vega. íslenzk skóla-
saga, allt frá landnámsöld, er
nátengd lífi þjóðarinnar, baráttu
hennar fyrir tilveru sinni í menn-
ingarlegu og efnalegu tilliti.
Tuttugasta . öldin markar að
sumu leyti þáttaskil þegar rætt er
um uppeldis- og skólamál á
íslandi. Þessi málaflokkur, sem
fram til þess tíma hafði þróast
sem liður í stærri heild, fór nú í
vaxandi mæli að taka á sig ýmis
einkenni sjálfstæðrar þróunar.
Það, sem við í dag nefnum
skólakerfi, er því fyrst og fremst
afsprengi tuttugustu aldarinnar.
Hann hafði sterk áhrif
á samferðamenn sína
Einn er sá skólamaður, íslensk-
ur, sem með lífi sínu og starfi er
svo nátengdur skólasögu þjóðar-
innar allt frá jþví um aldamót til
þessa dags, að.fáir eða engir koma
þar til jafnaðar. Þetta er hug-
sjóna- og athafnamaðurinn Snorri
Sigfússon. Hann var fulltrúi alda-
mótakynslóðarinnar í þess orðs
bestu merkingu, fullur af eldmóði
og áræði, sem entist honum allt til
hinsta dags. Líf hans og starf bar
þess merki að hann hefur verið
snortinn af því besta, sem íslenskt
þjóðlíf átti að geyma, iðjusemi,
hlýju og glöggum skilningi á því,
hvernig leysa mátti hinn ýmsu
vandamál, stór eða smá.
Gunnar Stefánsson kemst svo að
orði um Snorra í afmælisgrein
1974: „Samræður við hann hafa
orðið mér líkt og að komast í
persónulegt návígi við sögu
þjóðarinnar á tuttugustu öld,
straumfáll hennar og bylgjurót.
Sjálfur hefur hann siglt mikinn,
einatt krappan sjó, en heill náð
landi og hjálpað til að greiða för
ótöldum samferðarmönnum." 1)
Þórarni Kr. Eldjárn, fóstbróður
Snorra, farast svo orð í grein er
hann skrifar í Tímann 1954: „Af
þeim ungu mönnum, er þá voru að
vaxa upp í Svarfaðardal, tel ég
hiklaust að Snorri hafi verið
sérkennilegastur. Ærslabelgur og
öllum glaðari. Hugkvæmnin og
hugdetturnar furðulegar, komu
svo óvart og skringilega, að það
hefði mátt var dauður maður, sem
ekki veltist um af hlátri. I
vinnubrögðum var áhuginn og
framfarirnar með afbrigðum ...
Hitt gat þó líka hent, að áhuginn
bæri athyglina ofurliði, en aldrei
man ég til að það kæmi að sök.
Vakti aðeins græskulausan hlátur
og sjálfur hló hann hjartanlegast,
að skyssunum." 2)
I þessari lýsingu kemur fram n
hlið hins sérstæða persónuleika,
sem ekki er ástæða til að sneiða
hjá. En höfundur heldur áfram:
„En það var líka apnar flötur á
sálarlífi Snorra ... Ef um alvar-
lega hluti var að ræða, ábyrgðar-
starf, eða greiða skyldi fram úr
vanda, þurfti ekki að óttast
fljótfærni. Þá var athyglin í besta
lagi.“ Það, sem gerði hann öllum
kæran og eftirsóttan félaga, segir
höfundur að hafi verið „gleðin,
ábyrgðartilfinningin og hjarta-
hlýjan." í sömu grein segir hann
einnig um Snorra: „Trölltryggari
vin get ég ekki hugsað mér“ Orð
Þórarins Kr. Eldjárn tala sínu
máli.
Persónuleiki Snorra Sigfússonar
var óvenjulegur og svo marg-
breytilegur og heillandi, að það
ætti ekki að kpma mönnum á óvart
þótt þessi maður hafi haft sterk
áhrif á samferðamenn sína. í
framkomu hans má greina slíka
fjölbreytni, að furðu sætir. Hann
var prúðmenni, sem umgekkst alla
af nærfærni og með hógværð.
Hann var ljúfmenni, léttur í lund
og hressiiegur, áhlaupamaður með
sterkan vilja, raunsær, viðkvæmur
og hugmyndaríkur. Til þess að
varpa nokkru ljósi á þessi persónu-
einkenni skulu tilfærð nokkur
dæmi.
Bréf hans og skýrslur
hafa að geyma
gagnmerkar heimildir
fyrir íslenska
skólasögu
Eins og víða hefur komið fram
er áberandi hversu mjög Snorri
Sigfússon tók alvarlega öll þau
störf, sem honum var falið að inna
af höndum. Fátt virtist ólíkara
vinnubrögðum Snorra en að kasta
höndunum til verka. I hvert skipti,
sem hann tók að sér tiltekið
verkefni kannaði hann það ræki-
lega og gerði sér grein fyrir
Dr. Bragi
Jósepsson:
• Atburðirnir í lífi hans urðu frá fyrstu tíö
dýrmætar myndir, sem hann safnaði og
meöhöndlaði af virðingu og þakklæti,
andlegur forði, sem geröi hann aö beim
manni, sem hann var í raun.
• Hann þurfti að segja öllum frá þeirri
stórkostlegu opinberun að upplifa lífið
sjálft, fyrir mann sem var fullur af lífsorku.
• Hvar sem hann kom í skóla fylgdi pví
alltaf einhver hreyfing, sem rótaöi upp í
hreiöri vanans og hversdagsleikans.
• Ef til vill var pað einlægnin í fari hans,
sem hefur gert pað að verkum öðru
fremur, að menn hlustuðu og tóku mark
á pví, sem hann var a^segja.
Hver
var
Snorri
Sigfússon?
ástandi þess þannig að hægt væri
að benda á leiðir, sem að gagni
máttu koma.
Þegar Snorri sendi frá sér
síðustu skýrslu sína um náms-
stjórn á Norðurlandi í desember
1954 segir hann á þessa leið: „Þar
sem þetta verður síðasta starfs-
skýrsla mín, virðist mér tilhlýði-
legt að hún verði nokkuð ítarlegri
en hinar. Þykir mér rétt að rifja
nokkuð upp af því hvernig þessu
starfi hefir verið hagað frá fyrstu
árum og fram til þessa.,, 3) Snorri
gerði sér nefnilega grein fyrir, að
hann hafði ekki aðeins lokið löngu
dagsverki, heldur gerði hann sér
grein fyrir því, að skýrslur hans
frá ári til árs höfðu að geyma
mikinn og gagnlegan fróðleik.
Hann taldi sér því skylt að vega
og meta atburðarásina í skólmál-
um Norðurlands yfir allt tímabil-
ið, sem hann hafði starfað þar sem
námsstjóri og binda þar með
endahnútinn á það hlutverk sitt,
að safna gögnum um framkvæmd
skólastarfsins á Norðurlandi.
í þessari síðuktu skýrslu sinni
vitnar hann einnig í fyrstu
skýrsluna, sem hann gekk frá til
fræðslumálastjóra. Þar kemur
skýrt fram, að Snorri hugsaði sér
að hafa glögga mynd af því
viðfangsefni, sem hann hafði
tekist á hendur. Þar segir: „Þá er
ég hafði lofað að taka að mér
eftirlit með barnafræðslunni á
Norðurlandi þótti mér einsætt að
hafa tal af sem allra flestum
kennurum, áður en kennsla byrj-
aði s.l. haust. Hóf ég því ferð um
svæðið til viðtals við kennara og
skólanefndir, eftir því sem við
varð komið. Umræðuefnið var:
Grein þossi er kafli úr úprontaóri ritiíeró dr.
Brajía Jósepssonar um Snorra SÍKfússon. Ekki her
að líta á ritiíorð þessa sem minninjíarjírein. enda
þótt Snorri Sigfússon sé nú nýlátinns dr. Brajíi
hefur unnió aó ritjjeró þessari um alllanjft skeió
ojf mun hún væntanlejía hirtast í hókarformi síóar.
1. Tilgangur eftirlitsins og náms-
stjórnarinnar og væntanlegar
framkvæmdir í vetur. 2. Hið ytra
fyrirkomulag fræðslumálanna í
hreppnum og skynsamlegustu
framtíðarúrræðin. 3. Hið innra
starf (kennslutæknin, móðurmáls-
námið, hinn þjóðlegi og andlegi
þáttur í starfinu, agi og þýðing
hans, bókhald skólanna, mætingar
barnanna, sparifjárstarfsemi í
skólum, vín og tóbak og loks
nauðsyn á samstarfi heimila og
skóla).
Þegar þessum fundahöldum og
viðræðum öllum var lokið, ritaði
ég öllum kennurum á svæðinu
bréf, til áréttingar og leiðbeining-
ar, og minntist nokkuð á námsefni
skólanna og hvaða tökum rétt
mundi að taka það og á hvað bæri
einkum að leggja megin áherslu,
að mínum dómi. Fann ég greini-
lega síðar í vetur, þá er ég
heimsótti skólana, að fundahöldin
og bréfið höfðu unnið gagn.“ 3).
Hann þurfti að
láta alla kennara
landsins vita
hvað hann var að gera
I frásögn Snorra af því, er hann
fyrst kom í skólann á Flateyri,
kemur glöggt fram hve fljótur
hann var til, að gera sér grein
fyrir ástandinu og hvernig mátti
úr bæta. Hann segir: „Skólastofa
sú, sem nú hafði verið notuð s.l. ár
þótti mér sem nothæf mundi
reyrfast fyrst um sinn, en sá strax,
að leikfimisal vantaði, og mætti þá
nota minni stofuna til kennslu
líka.-Þetta mundi allt geta staðið
til bóta. Hugði ég nú gott til lífs
og starfs þarna, því að bæði fólkið
og aðstaðan öll orkaði vel á mig“4)
Einlægnin leynir sér heldur ekki
í þessum orðum. En þó að Snorri
hafi yfirleitt verið djarfur í
flestum efnum átti hann einnig til
að bera sérstaka hógværð. Eftir
nokkra reynslu af starfinu á
Flateyri skrifar hann á þessa leið
í Skólablaðið árið 1915: „En nú,
þegar ég lít yfir starfið mitt mitt
í vetur blöskrar mér hve veigalítið
það er, hve margt er ógert af því,
sem gera þarf og hve sljór maður
er fyrir ábyrgðinni miklu ... En
ekki ber að gefast upp. Best að
kannast við brestina og reyna að
bæta þá.“ 5) Það er greinilegt að
Snorri gat hreinlega ekki þagað.
Hann þurfti að láta alla kennara
landsins vita að hann stóð í
stórræðum eins og þeir reyndar
allir og yfir þessu mátti ekki þaga
hvort sem vel gekk eða illa. Árið
1946 skrifar hann í Heimili og
Skóla> „Þótt persónuleg reynsla
mín sé ekkert merkileg og síst
merkilegri en margra annarra, þá
er hún staðreynd fyrir mig, sem ég
hef þráfaldlega hugsað um, og
getur þá ef til vill einnig orðið
umhugsunarefni fyrir aðra.“6)5
Snorri Sigfússon var áhlaupa-
maður í öllu, sem hann tók sér
fyrir hendur hvort sem það var
síldarsöltun, heyskapur, sveitar-
stjórnarstörf eða kennslustörf. Og
alls staðar, sem Snorri tók til
höndum var það sama sagan, hann
var hvarvetna farinn að stjórna
og skipuleggja og ekki nóg með
það, heldur þurfti hann líka að
segja öllum öðrum frá þeirri
stórkostlegu opinberun að upplifa
lífið sjálft, fyrir mann, sem var
fullur af lífsorku og hafði auk þess
óvenjulega skipulags- og stjórnun-
arhæfileika. Atburðirnir í lífi
Snorra urðu frá fyrstu tíð dýr-
mætar myndir, sem hann safnaði
og meðhöndlaði af virðingu og
þakklæti, andlegur forði, sem
gerði hann að þeim manni, sem
hann var í raun.
Að skynja það
góða í mannlífinu
Halldór Kristjánsson segir um
Snorra í Tímanum 1974: „Snorri
Sigfússon hefur alltaf verið
áliugamaður — jafnvel ákafa-
maður. Hann hefur aldrei staðið
hlutlaus álengdar ... Ævi Snorra
Sigfússonar sannar, að áhuginn og
kappið kalíar fram kraft, sem
mönnum væri annars ekki til-
tækur." 7)
Helgi Elíasson skrifar um
Snorra í Morgunblaðið 1954 og
segir: „Fjör, alvara, hugkvæmni og
umhyggja fyrir góðu uppeldi og
hagnýtri fræðslu barna og ung-
linga hefur mótað störf hans alla
tíð. Hann hefur gert sér far um að
skilja samtíð sína, kynna henni
sem best þjóðleg verðmæti for-
tíðarinnar, gildi söngs og ljóða og
siðgæðishugsjónir kristin-
dómsins." 8)
í formála að öðru bindi
minningarits Snorra Sigfússonar
segir Asgeir Ásgeirsson á þessa
leið: „Hófsemi hans í dómum um
samferðafólkið er áberandi, góð-
vild í umgengni, áhugi á öllu sem
mannlegt er. Kjarkur og dugnaður
í þeim störfum, sem lífið hefur
lagt honum á hendur, skín út úr
hverri línu.“ 9)
Eitt af einkennum Snorra var
einmitt það, að bera glöggt skyn á
mannkosti annarra og eiga auðvelt
með að skynja það góða í mann-
lífinu. Hann skildi vel hugtakið,
hver er sinnar gæfu smiður. Han
vildi snemma verða að manni og
vandaði mjög sjálfsuppeldi sitt og
lífsfarveg. Honum varð það einnig
til láns, að efniviðurinn var góður
og ytri aðstæður hagstæðar.
Viljinn og skapfestan voru það afl,
sem fremur öllu öðru gerðu hann
að þeim manni, sem hann vildi
verða. Víða kemur fram í ræðu
hans og ritum að hann hreinlega
„stúderaði" sjálfan sig niður í
kjölinn og reynslu sína notar hann
óspart til að miðla öðrum, sem
uppalandi og skólamaður. I
minningum frá æskuárunum segir
hann á einum stað: „Þetta, að geta
ef maður vildi, var dásamleg
uppgötvun fyrir umkomulausan 12
ára snáða, sem langaði til að verða
að manni." 6)
Minningar sínar frá langri
starfsævi meðhöndlaði Snorri sem
helgan sjóð. Afstaða hans til eigin
athafna mótaðist af því sjónar-
miði, að allt, sem gera þurfti væri
mikilvægt —< aukaatriði ekki til,
og þess vegna var alltaf eitthvað
stórt og mikið að gerast hvern dag.
Kennarastarfið var
honum einstaklega
hugleikið
Það er áhrifamikið að lesa orð
Snorra er hann minnist gamla
barnaskólahússins á Flateyri. Árið
1961 dvaldi hann á Flateyri og
fékk þá að sofa í gömlu kennara-
stofunni sinni þrjár nætur. „Þar
leið mér vel, sem oft áður.“ 4) Um
það leyti, sem hann er að hefja
starf á Flateyri haustið 1912 lýkur
hann bréfi til Jóns Þórarins-
sonar, fræðslumálastjóra, með
þessum orðum: „Svo vona ég að
hamingjan gefi að ég geti unnið
af alúð á Flateyri." 10) Hann vissi
að hann mundi sakna Svarfaðar-
dalsins, en var eigi að síður
staðráðinn í því, að leggja sig allan
fram á nýjum og ókunnum slóðum.
Hannes J. Magnússon segir á
einum stað um Snorra: „Með
honum kemur alltaf einhver
hressandi gustur. Hann er fullur
af nýjum hugmyndum og nýjum
tillögum. Hvar sem Snorri kemur
í skóla fylgir því alltaf einhver
hreyfing, sem rótar upp í hreiðri
vanans og hversdagsleikans." n)
Snorri virðist hafa haft mikla
unun af því að kenna. Helstu
erfiðleikarnir voru annars eðlis,
það er að segja fjárhagslegir.
Þannig hefur það lengst af verið
hjá þeim, sem lögðu fyrir sig
kennslustörf á íslandi. En jafnvel
á þessum sviðum tókst Snorra að
leysa vandann. I bréfi, sem hann
skrifar fræðslumálastjóra 1919
segir hann á þessa leið: „Annars
verð ég að segja það, að mér hefur
aldrei fundist kennsla mjög erfið
eða mæðusöm. og hef ég stundum
verið hræddur um að ég færi
skakkt eftir „veginum" þegar aðrir
kvarta um mæðu ... En það er
annað, sem mæðir og á ekkert
skylt við kennslu." 12) Þarna á
S.'> i:"’ án efa við fjármálin þótt
hann segi ekki meira um það.