Morgunblaðið - 30.05.1978, Blaðsíða 36

Morgunblaðið - 30.05.1978, Blaðsíða 36
36 MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGINN 30. MAÍ 1978. IUTjIAIM „Tómas Guömundsson hefur ekki síöur en Jónas Hallgrímsson túlkaö Þjóö sinni ný og undursamleg örlög.“ eftir HANNES HÓLMSTEIN GISSURARSON Að túlka þjóð sinni örlög Tómasi Guðmundssyni hefur stundum verið jafnað við Jónas Hallfírímsson. í kvæði sínu til Jónasar í Fljótinu helga kveður Tómas: Og sú er miskunn mrst og náðin stærst að eiga á sinni tungu og mcga túlka þjóð sinni ný og undursamleg örlög. Tómas hefur ekki síður en Jónas „túlkað þjóð sinni ný og undursamleg örlög“. Hann er þjóðskáld íslendinga, og það, sem gerir hann að þjóðskáldi, „er hin einfalda og skáldlega túlkun hans á innstu og upprunalegustu viðbrigðum fólksins gagnvart náttúru landsins og örlögum þess sjálfS. í ljóðum hans hefur þjóðin fundið tilfinningum sínum búning í máli, sem er hennar eigin tunga, og þar hafa jafnvel hin hversdagslegustu tákn öðlazt nýtt og skáldlegt inntak í vitund hennar," svo að dómur Tómasar um Jónas sé felldur um hann sjálfan (þó að orðið „umhverfi" eigi betur við á tuttugustu öldinni en orðið „náttúra"). Með öðrum orðum er Tómas þjóðskáld vegna þess, að hann gefur hinum gömlu verðmætum íslenzku þjóðarinnar nýtt líf í ljóðum sínum. íslenzkir sagnfræðingar tólftu og þrettándu aldar gáfu þá skýringu á landnámi íslands, að íslendingarnir hefðu valið frelsið, en hafnað ofríkinu. Það skiptir litlu máli, hvort þessi skýring er rétt eða röng, menningargildi hennar er merkilegra en þekkingargildið: Það skiptir miklu máli, að þeir gáfu þessa skýringu, en ekki aðra, sýnir hug þeirra til ofríkisins. Og þingræðu Þorgeirs Ljósvetningagoða um lögin og friðinn árið þúsund kunna allir íslendingar. Þessi verðmæti þjóðarinnar — frelsið, lögin og friðinn — yrkir'Tómas inn í þess að nægilega margir aðrir eru nægilega auðtrúa. Sumir íslendingar lögðu á flótta undan veruleikanum, inn í heim draumóranna, þeirgengu mótmæla- göngur og sungu mótmælasöngva, stofn- uðu þann brjóstumkennanlega söfnuð, sem kallar sig þessa stundina „herstöðva- andstæðinga". En þeir geta ekki gengið af sér veruleikann, hann eltir þá alla uppi. Á fund við skuggans völd Tómas Guðmundsson valdi þjóðinni verðmæti á tuttugustu öldinni eifts og Jónas Hallgrímsson á hinni nítjándu, þess vegna er hann þjóðskáld, þess vegna er hann mikið skáld. Hann kom orðum að „innstu og upprunalegustu viðbrigðum" þjóðarinnar, ástinni á frelsinu og virðing- Hver er lausn skáldsins? Hún liggur í siðferði mannanna, þeim sannleik, sem gerir þá frjálsa: Og loks — gogn dauðans ógn vort oðli snýr. Vor andi á sjálfur vald. som myrkrið knýr til undanhalds. Eitt ákall vort i' nauðum. oin auðmjúk ha*n far roist oss upp frá dauðum. Tómas skilur það eins og rússnesku andófsmennirnir, nú á dögum að dyggðin er í vissum skilningi laun syndarinnar, að hið góða skírist í logum hins illa. Hann yrkir: Og jx'i or það másko í angist og umkomuloysi. som okkur. mannanna hiirnum. or lífið kærast. Góð ljóðlist getur aldrei sagt ósatt Er ég kominn í mótsögn við sjálfan mig, með því að ég sagði í fyrstu grein minni um Tómas, að einungis ætti að íslendingar stofna með öðrum þjóðum Atlantshafsbandalagið: En vit. að öll þin arfloifð. von og þrá or áskorun frá minning. sögu og Ijóðum. að ganga af hoilum hug til liðs við þá. som hoiminn vilja hyggja frjálsum þjiiðum. Varnarsamvinnan við aðrar þjóðir er vegna þess, að íslendingar telja ættjörð- ina einhvers virði, þeir elska hana. Sumir menn hafa sagt, að ættjarðarljóðin í bókinni séu að vísu vel ort, en innantóm. En getur ekki verið, að þeim finnist þau innantóm, vegna þess að þeir séu innantómir sjálfir í þessum efnum, elski ekki ættjörðina, hugsi ekki af alvöru um þanri vanda, sem fylgir vegsemd íslenzku þjóðarinnar? Sannleikurinn er sá, að ættjarðarljóð eru ekki úrelt, á meðan ættjörðin er lifandi hugsjón með Islend- ingum, þó að þau breytist að sjálfsögðu með tímanum. Sjálfstæðisbaráttunni, lífsbaráttu þjóðarinnar, lauk ekki á Þingvöllum 17. júní 1944. Hún er ævarandi. Tómas Guðmundsson er bar- áttuskáld í öðrum og betri skilningi en róttæklinganna. Hann hvetur alla Islend- inga til að berjast fyrir lífi þjóðarinnar í sálum sínum. Sú barátta er ekki við aðrar þjóðir í öðrum löndum, heldur er hún íslendingsins við sjálfan sig. Sjálf- stæði að alþjóðalögum skiptir miklu máli, en þó ekki öllu. Hvers virði er það, ef íslenzka þjóðin glatar sál sinni? Það er hlutverk þjóðskáldsins að halda lífi í henni. Gagnkvæmni eða barátta íslendingar kjósa samvinnu við hinar vestrænu þjóðir, vegna þess að þær búa í lýðræðisríkjum eins og þeir. Tómas tekur í ljóöum sínum á afltaug lýðræðis- ins. Hver er hún? Dr. Benjamín Eiríksson hagfræðingur sagði í stórfróðlegum lestri um ríkið og ríkisvaldið fyrir unga Sjálfstæðismenn árið 1964 (sem birtist í Stefni 1964), að frumhugtak lýðræðis væri gagnkvæmnin. en alræðis baráttan. Það er rétt: Lýðræði er leið friðarsamn- inga, bræðralags, en alræði er leið sífellds HEIM TIL ÞIN, ISLAND okkur, hann kemur orðum að tilfinning- um okkar í tveimur síðustu ljóðabókum sínum, Fljótinu helga og Ileim til þín, ísland. Veruleikinn yrkir Árið 1940 hernámu Bretar Island. Tveimur árum síðar unnu kommúnistar fylgismenn hinnar útlendu helstefnu, mikinn kosningasigur á Islandi. Islend- ingar vöknuðu upp af Iöngum svefni. Vandi smáþjóðar í viðsjálum heimi blasti skyndilega við þeim, vandi valsinsi Hvert sk.vldi stefna? Til lýðræðis eða alræðis? Tíminn hafði ekki liðið eins á Islandi og í öðrum löndum. Sömu tímamótin urðu í rauninni árið 1940 á Islandi og höfðu orðið í öðrum löndum árið 1914, skáldin vissu fyrir þau varla af styrjöldum eða stjórnmálum. Skáld fegurðarinnar sakn- aði friðarins, en veruleikinn var kominn í heimsókn, hvort sem hann var aufúsu- gestur eða ekki. íslendingar voru komnir inn á vettvang alþjóðamála: 0>? vol þoim. som oi virúir skáldskap þann. som voruloikinn yrkir krinmim hann. Sum skáldin rugluðust í ríminu, þegar veruleikinn heimsótti þá, ortu eins og Jóhannes úr Kötlum: l;m Kullin typptar Kromlarhallir kvöldsins svali íor. ok mansönK oinn frá Grúsfu í mildum úmi hor. Ok stjiirnuauKun hlika ska-rt frá hlárri himinsa nií. — þar oni;lahi>rnin loika sór <>K yppa hvítum \a n>;. En inn um Kluuuann sórrtu rólout andlit viikumannsi þar situr J«Wf Djúxasvili. sonur skóarans. Trúði Jóhannes þessu sjálfur? Það getur verið, en auðtrúa menn eru hættulegir. Stpndum er heimskan verri en glæpurinn, því að hún villir á honum heimildir. Tómas segir, að heiminum hafi „alltaf stafað hætta af litlum mönnum og húmorslausum". En hvers vegna? Vegna unni fyrir lögunum, þegar veruleikinn sótti Island heim. Tómas yrkir snemma í tilefni kynþáttastefnunnar: Samt dáúist óg onn moir aú hinu. hvo hjörtum mannanna svipar saman i Súdan ok (irímsnosinu. I þessum einföldu vísuorðum felst sú bræðralagshugsjón, sem listin getur ekki hafnað, því að listin er almenn, vísar til allra manna. Listin kann engan eðlismun á mönnum, hún gerir ekki greinarmun á „undirmenni" og „yfirmenni" eða „borg- ara“ og „öreiga". Tómas segir í viðtalinu, sem Matthías átti við hann í bókinni Svo kvað Tómas, að „öreigalist" sé ekki til, því að „andæfing hungurs, áþjánar eða flótta er ekkert einkasvið nokkurrar stefnu eða nokkurs flokks". Sú list, sem „öreigarnir" (en hverjir eru þeir á Islandi?) geta einir notið, er ekki list, því að verkefni listamannsins er að breyta einkareynslu í almenna reynslu, vinna hið almenn úr hinu einstaka eins og forngríski heimspekingurinn Aristóteles sagði í bók sinni, Um skáldskaparlistina. Að andmæla hinni útlendu helstefnu, alræðisstefnu fasista og kommúnista, er ekki að brjóta leikreglur listarinnar, heldur aö fara að þeim. Listamanninum ber sama skyldan til þess og vísinda- manninum að andmæla hjáfræðinni. Þeir gera það sem einstaklingar með blaða- greinum, sem menntamenn með verkum sínum. Skáldið leikur á alræðisrfkið með nýsköpun mannsins í ljóðum sínum, vísindamaðurinn hrekur stofnunarsann- leik þess með rannsóknum sínum. Fullkomnasta kvæði Tómasar um hel- stefnuna er Riddarinn blindi í Fljótinu helga. skáldleg skynjun hennar. Hann velur einnig Dansinn í Hruna að yrkisefni og kemur gamalli og nýrri reynslu að í ljóðinu: Ok vítt um lönd ok álíur onn í kvöld íor 6>;autan á fund virt skuKKans völd ok sufnar um sík útskúfaúra liúi. aú afstýrt vorúi monninK. hoill ok friúi. 3. grein leggja mælikvarða fegurðarinnar á listaverk? Öðru nær, því að fegurðin er eiginleg listaverkinu, ljóðinu, sem heild, en ekki efnistökunum einum (orðavali og hætti ljóðsins). Fögur orðin nægja ekki, hugsunin, sem þeim er komið að, verður einnig að vera fögur. (Greinarmun „efnis" og „forms", sem sumir gera, ber að nota í miklu hófi, þvi að frumhugtak ritskýr- andans er ljóðið, um það fellir hann dóm.) Það.sem máli skiptir, og gerir mótsögnina að engu er, að veruleikinn neyddi skáldin til að yrkja um hina útlendu helstefnu. Þau bregðast ekki sem skáld (því að þau geta verið eins góð skáld eftir og áður), ef þau láta hana afskiptalausa, heldur sem menn. l»ví moúan til or biil. som ba-tt þú Kazt. <>K harizt var á moúan hjá þú sazt. or úlán hoimsins oinnÍK þór aú konna. Maðurinn á að gæta bróður sína, áhyrgðartilfinningin er yrkisefni Tóm- asar í þessu ljóði. Veruleikinn neyddi skáldin til að yrkja um hina útlendu helstefnu, og að yrkja um hana er að yrkja gegn henni, eðlisrök skáldskapar- ins sjálfs hníga að því. Tómas á við það, þegar hann segir í viðtalsbókinni: „Góð ljóðlist getur aldrei sagt ósatt, og hún er meira en tízkufyrirbæri." Að ganga af heilum hug til liðs við þá Ljóðabókin Heim til þín, ísland sýnir tilfinningar þjóðarinnar eins vel og Fljótið helga, hún er í rauninni framhald hennar. Islendingar kjósa samvinnu við aðrar frjálsar þjóðir til tryggingar friðnum. Tómas yrkir árið 1949, þegar ófriðar, bræðravíga. Af því má skilja margt í látæði alræðissinna, sem ella er óskiljanlegt. Og gagnkvæmnin — sú hugsun, að réttindum fylgi skyldur, vegsemd vanda, frelsi ábyrgð og gjöfum gjöld — er rík í öllum ljóðum Tómasar. Hann veit það, að frelsið er meðalhófs- hugtak, í óhófi er það lausung, frelsi til að níðast á náunganum: Því írolsið oítt or háski ok hoíndarKjöf án hri'iðurþols til allra ok alls. som lifir. on samhuKur or voKur vurrar KÍÍtu. Tómas framleiðir ekki rímaða þjóð- viljaleiðara eins og gæfulítil leirskáld, hann kyndir ekki elda hatursins í kvæðum sínum, skiptir íslendingum ekki í tvær stéttir, sem eigi að berjast, þangað til önnur sigri hina, minnir menn á það, art íslands forni andi ok frolsisþrá varð aldroi sóroÍKn oinstaklinKs nó stóttar. Jafn skarpskyggn maður og Tómas kemur einnig auga á þversögn lýðræðis- ins: Lýðræðissinni getur ekki samið við þá, sem hafna samningaleiðinni, hann verður að berjast við þá, sem fara að honum með ófriði, þótt honum sé það þvert um geð. Lýðræðissinnar kjósa hið gullna meðalhóf — en hóf er þó bezt í hófi. Róttæklingar hér á landi hafa þrisvar farið að lýðræðisríkinu með ófriði, valið leið ofbeldisins, hafnað leið samninganna: í Hvíta stríðinu 1921, Gúttóslagnum 1932 og árásinni á Al- þingishúsið 1949. Tómas yrkir 1949 eftir árás vitstola múgs á Alþingishúsið, sem varið var drengilega af sjálfboðaliðum. I>ví vorift kum! En stoúji úIök aú UK ÚKnaú vorfti framtíú niúja þinna. mun ha ttan sjálf fá saKt þór til um þaú. hvar sannan kjark ok trúnaú var að finna. Og hann er að finna hjá þjóðskáldinu. Það brýtur ekki það fjöregg þjóðarinnar, sem því er trúað fyrir.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.