Morgunblaðið - 08.07.1979, Qupperneq 22

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. JÚLÍ 1979
22
Pjotr Grigorenko, fyrrum hershöfðingi í Rauða
hernum sovézka, hefur verið í hópi þekktustu
andófsmanna á síðari árum, en mál hans er nú
ofarlega á baugi síðan niðurstöður geðrannsóknar,
sem hann gekkst undir í Bandaríkjunum, voru birtar
fyrir nokkrum dögum. Niðurstaða bandarískra
geðlækna, sem eru úr hópi virtustu sérfræðinga
vestanhafs. er á þá leið að Grigorenko sé fullkomlega
heill á geðsmunum og að ekki séu merkjanleg
minnstu einkenni þess að hann hafi nokkurn tíma átt
við geðsjúkdóm að stríða. Þessi niðurstaða er sem sé í
beinni mótsögn við niðurstöður tveggja geðrann-
sókna. sem Grigorenko var látinn undirgangast í
Sóvetrfkjunum, en þar var niðurstaðan í bæði skiptin
á þá leið, að hann væri geðsjúkur og skyldi því
dveljast í geðsjúkrahúsi.
Grein sú, sem hér fer á eftir, birtist í The New York
Times Magazine, og er höfundur hennar Walter
Reich, sem stjórnaði geðrannsókninni vestra, en
hann er geðlæknir og prófessor í þeim fræðum við
Yale-háskóla. Við ritun greinarinnar naut hann
aðstoðar tveggja sérfræðinga, sem einnig áttu mikinn
þátt í geðrannsókninni, þeirra Alan A. Stone,
prófessors í lögum og geðlækningum við Har-
vard-háskóla, og Lawrencc G. Kolb, sem er prófessor í
geðlækningum við Colombia-háskóla:
Andófsmaðurinn og útlaginn Grigorenko
með mynd af Grigorenko hershöfðingja í
Rauða hernum.
Síðla í ágúst 1977 var samþykkt
á sjöttu alþjóðaráðstefnu geð-
lækna, sem fram fór á Honolulu,
ályktun, sem varð til þess að hella
olíu á eldinn í einu mesta deilu-
máli stéttarinnar. Með naumum
meiri hluta var misbeiting
geðlækninga — það er að röng
sjúkdómsgreining og innilokun á
geðveikrahælum fordæmd.
Nokkrum stundum áður en
atkvæðagreiðslan fór fram sat ég í
mótelherbergi í Waikiki og hlust-
aði á Andrei Snezhnevsy, virtasta
geðlækni Sovétríkjanna, en hann
hélt því fram statt og stöðugt að
sjúkdómsgreining sovézkra
andófsmanna væri rétt og að
herferðin gegn sovézkum
geðlæknum um áratugar skeið,
sem væri að ná hámarki á þessari
ráðstefnu, væri ekki annað en
„móðursýki og sýndarmennska".
Hann hélt því fram að ef ég —
sem viðurkenndur sérfræðingur í
geðsjúkdómum — fengi það
verkefni að sjúkdómsgreina
andófsmennina, kæmist ég að
nákvæmlega sömu niðurstöðu og
sovézku geðlæknarnir.
Fjórum mánuðum eftir þetta
hringdi síminn á heimili mínu
skammt frá Washington D.C. í
símanum var vinur Pjotr
Grigorenkos, eins þekktasta
andófsmanns Sovétríkjanna.
Grigorenko hafði verið hershöfð-
ingi í Rauða hernum og hug-
kvæmni hans í hernaðarlist
viðbrugðið áður en hann hneigðist
til pólitískrar mótmælastarfsemi.
Tvívegis hafði hann verið
úrskurðaður geðsjúkur og sendur í
fangelsissjúkrahús fyrir vitskerta
glæpamenn, en nú var hann kom-
inn til Bandaríkjanna þar sem
hann hafði fengið sex mánaða
dvalarleyfi, og óskaði eftir því að
fá annarra álit á geðrænu ástandi
sínu.
Ég ráðfærði mig við Alan A.
Stone, sem er sérfræðingur bæði í
lögum og geðlækningum. Hann
tjáði mér að hann hyggði á ferð til
Sovétríkjanna og fengi þá
tækifæri til að ræða þessa mála-
leitan Grigorenkos persónulega
við Snezhenvsky. Það gerði hann í
fyrra sumar. Sovézki sér-
fræðingurinn féllst á það sjónar-
mið, að rétt væri að rannsaka
Grigorenko, og rétti maðurinn til
að takast slíkt verkefni á hendur
væri einmitt geðlæknir á borð við
Stone.
Við Stone ræddum síðan málið
við ýmsa stéttarbræður okkar
heima í Bandaríkjunum. Ný
geðrannsókn Grigorenkos var
auðvitað fágætt tækifæri, hvort
sem á málið var litið frá læknis-
fræðilegu eða sögulegu sjónar-
miði. Slíkt hafði ekki áður gerzt.
Þó var þetta ekki vandræðalaust.
Vorum við færir um að fram-
kvæma slíka rannsókn á algjör-
lega hlutlægan hátt? Mundi
óhjákvæmileg hlutdrægni okkar í
málinu ekki hafa áhrif á afstöðu
okkar og verða til þess að okkur
sæist yfir' sjúkdómseinkenni en
legðum í staðinn of mikla áherzlu
á einkenni um heilbrigði? Okkur
grunaði að nokkrir hinna sovézku
andófsmanna í geðsjúkrahúsun-
um, að minnsta kosti, væru ekki
fullkomlega heilir á geðsmunum,
og höfðum af því áhyggjur, yrðum
við varir við slíkt hjá Grigorenko,
að við kynnum að valda honum
óbætanlegum skaða er við birtum
viðurstöður okkar. Vorum við í
raun og veru reiðubúnir að gera
það?
„Já“ var svar okkar við öllum
þessum spurningum — jafnvel
þeim sem snertu tilhneigingu
okkar til hlutdrægni og hættuna á
því að Grigorenko biði tjón af. Við
gerðum okkur grein fyrir því að
við hlytum að breyta venjulegri
forgangsröðun í gildismati, og
setja skyldur okkar við læknis-
fræðina og málið sem slíkt ofar
skyldum okkar við sjúklinginn,
um leið og við kæmumst ekki hjá
því að gera ýmislegt til að sanna
fyrir Grigorenko, sjálfum okkur
og öðrum, að þetta hefðum við
einmitt gert. Fyrst og fremst
yrðum við að gera Grigorenko
grein fyrir þessum óvenjulegu
ástæðum og fá samþykki hans til
að standa þannig að málum áður
en rannsóknin hæfist.
Við útskyrðum fyrir honum
hvað fyrir okkur vakti og hvaða
áhættu hann tæki sjálfur, þar sem
það var ekki einungis skilyrði af
okkar hálfu að hann féllist á
rannsóknin færi fram með ofan-
greindum hætti, heldur einnig að
við hefðum heimild til að birta
niðurstöðuna með þeim hætti, sem
við teldum við hæfi. Hann kvað
sér ljóst hvað þessi viðvörun fæli í
sér og féllst fullkomlega á þau
skilyrði, sem við settum. Hann
hafði raunar engu að tapa, sagði
hann, — hann hafði þegar verið
stimplaður geðveikur.
Utbúið var skjal, þar sem
Grigorenko skyldi votta það með
undirskrift sinni, að hann féllist á
þá málsmeðferð, sem hér hefur
verið lýst, — skjal, sem enginn
okkar hefði beðið sjúkling að
undirrita við venjulegar kringum-
stæður. Að þessu sinni töldum við
ekki hjá því komizt að girða fyrir
að síðar kæmu fram fullyrðingar
um að við hefðum verið bundnir
Grigorenko hinum venjulega
læknaeiði og almennum skyldum
við sjúkling, og að rannsóknin
hefði raunar miðazt við fyrirfram
ákveðna miðurstöðu. Grigorenko
las skjalið á rússnesku, og undir-
ritaði það með þeim ummælum að
hann hafði ekkert við þetta að
athuga.
Maðurinn sjálfur
Pjotr Grigorievitsj Grigorenko
fæddist í Úkraínu árið 1907, og var
af strangtrúuðu rússnesku bænda-
fólki kominn. Móðir hans dó úr
taugaveiki er hann var þriggja ára
að aldri. Faðir hans kvæntist
aftur árið 1913, en áður en ár var
liðið fór nýja konan að heiman,
skömmu eftir að heimilisfaðirinn
var kvaddur í herþjónustu í fyrri
heimsstyrjöldinni.
Grigorenko var fyrsti þorpsbú-
inn, sem gekk í Æskulýðsfylkingu
kommúnista. Þegar hann var
fimmtán ára fór hann til Donetsk,
þar sem hann starfaði við vélar og
lásasmíði, jafnframt því sem hann
sótti kvöldskóla. Tvítugur gekk
hann í kommúnistaflokkinn.
Flokkurinn sendi hann í vélfræði-
háskóla hersins, og þaðan braut-
skráðist hann með láði árið 1934.
Hann var kallaður í herinn og tók
fyrst beinan þátt í átökum árið
1939, í bardögunum við Japani.
Hann særðist í baki þegar hann
varð fyrir handsprengju, og í
bardögum við Þjóðverja síðar
særðist hann tvívegis.
Eftir stríð tók Grigorenko til
starfa við Frunze-herakademíuna
í Moskvu. Hann var skipaður
varaformaður þeirrar deildar, sem
annaðist vísindalegar rannsóknir
við stofnunina, og árið 1958 var
hann settur yfir stýrifræði-deild-
ina þar. Um sama leyti var hann
sæmdur heiðursnafnbót fyrir
hernaðarleg vísindaafrek.
Árið 1959 náði ferill Grigorenk-
os innan hersins hámarki, en þá
var hann gerður að hershöfðingja.
Þegar þessum ferli hans lauk
fimm árum síðar lágu eftir hann
yfir 60 hervísindaritgerðir, sem
flestar voru leyniskjöl. Þá hafði
hann verið sæmdur fjölda heið-
ursmerkja, m.a. Leníns-orðunni,
tveimur orðum „Rauða borðans",
Rauðu stjörnunni, orðu seinni
heimsstyrjaldarinnar, auk sjö
heiðursmerkja hersins.
Grigorenko gekk fyrst í hjóna-
band árið 1927. Því hjónabandi
lauk með skilnaði 15 árum síðar,
en þrír synir af þessu hjónabandi
eru búsettir í Sovétríkjunum.
Núverandi kona hans, Zinaida, ól
honum einn son, Andrei, sem
fluttist til Bandaríkjanna fyrir
nokkrum árum og hefur búið þar
síðan.
Andófsmaðurinn
Grigorenko átti nokkrum sinn-
um í útistöðum við sovézk stjórn-
völd áður en til alvarlegra
árekstra kom, tjieðal annars þegar
hann mótmælti gyðingafordómum
innan akademíunnar. Til meiri-
háttar tíðinda dró þegar hann
krafðist þess í ræðu, sem hann
flutti á þingi kommúnistaflokks-
ins árið 1961, að flokkurinn tæki
upp lýðræðislegri stjórnarhætti.
Hann var þegar í stað sviptur
umboði til setu á þinginu. Um líkt
leyti ritaði hann kjósendum í
Moskvu opíð bréf þar sem hann
gagnrýndi „ósanngirni og oft á
tíðum skaðlegar ráðstafanir Krus-
jeffs og aðstoðarmanna hans".
Umsvifalaust missti hann þá
stöðu sína við herakademíuna.
Hann var lækkaður í tign í hern-
um og sendur til liðléttingsstarfa í
Austurlöndum fjær áður en sex
mánuðir voru liðnir.
Þar stofnaði Grigorenko „Sam-
band um endurreisn Lenínismans"
árið 1963, en þrettán manns áttu
aðild að því. Hann gaf út og
dreifði bæklingum málstaðnum til
stuðnings þar eystra, en árangur-
inn var sá að hann var tekinn
höndum og sendur í geðrannsókn í
Serbsky-réttargeðrannsóknar-
stofnunina í Moskvu. Þar var
hann úrskurðaður geðveikur og
sjúkravist hans lauk ekki fyrr en
eftir fall Krusjeffs, eða vorið 1965.
Hann hafði verið sviptur rétt-
indum til eftirlauna herforingja,
og fékk ekki að starfa á sérsviði
sínu. 58 ára gamall átti hann ekki
kost á annarri vinnu en uppskipun
og dyravörzlu. Hann ritaði Kosyg-
in forsætisráðherra, Prövdu og
KGB mótmælabréf, þar sem hann
kvartaði yfir því að hafa verið
sviptur stöðu sinni og titlum, en
jafnframt tók hann þátt í almenn-
um mótmælaaðgerðum vegna
réttarhalda yfir nafntoguðum
andófsmönnum.
Á árinu 1969 varð hann við
áskorun um að fljúga til Tashkent
til að vitna til varnar andófsleið-
togum í réttarhöldum, sem þar
fóru fram. Hann var handtekinn
og fenginn nefnd geðlækna í
Tashkent til meðferðar. Sú nefnd
úrskurðaði að hann væri algjör-
lega heill á geðsmunum. Samt sem
áður var sá óvenjulegi háttur á
hafður að senda hann í annað
landshorn til frekari rannsóknar,
það er að segja í Serbsky-stofnun-
ina í Moskvu. Þar var hann öðru
sinni úrskurðaður geðsjúkur. Aft-
ur var hann lokaður inni í sjúkra-
húsi gegn vilja sínum, að þessu
sinni í meira en fjögur ár.
Árið 1974 var honum sleppt, og
þá hóf hann að nýju þátttöku í
starfsemi andófsmanna. Árið 1977
fékk hann sex mánaða vegabréfs-
áritun til að heimsækja son sinn í
New York, þar sem hann kvaðst
eiga kost á læknismeðferð, sem
ekki væri unnt að fá heima fyrir.
Þremur mánuðum síðar gaf
Æðsta ráð Sovétríkjanna út til-
skipun undirritaða af Leonid
Brezhnev, þar sem Grigorenko var
sviptur ríkisborgararétti sínum,
og þá sótti hann um hæli sem
pólitískur flóttamaður í Banda-
ríkjunum.
Sjúklingurinn
Tvær nefndir réttargeðlækna,
báðar í Serbsky-stofnuninni í
Moskvu, höfðu mælt með því að
Grigorenko væri hafður í geð-
sjúkrahúsi. Voru niðurstöður
þeirra algjörlega samhljóða, og í
aðalatriðum á þá leið, að mótmæli
Grigorenkos ættu fremur rót sína
að rekja til sjúklegra geðtruflana
en ákveðinna skoðana. Þetta var