Morgunblaðið - 08.07.1979, Qupperneq 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. JÚLÍ1979
23
skilgreint svo að Grigorenko væri
haldin þrálátu ofsóknaræði, sem
stundum magnaðist svo að hann
væri ekki með sjálfum sér, og þar
væri komin skýringin á ólög'legu
athæfi hans. Veikindi hans kæmu
einkum fram í því að hann fyndi
hjá sér hvöt til að endurbæta
þjóðfélagið, ráðast gegn stjórn-
völdum með orðum og athöfnum
og telja sjálfum sér trú um með
sífelldum endurtekningum að
hann ætti hvergi heima annars
staðar en í hópi andófsmanna.
Þegar þessi gállinn væri á Grigo-
renko væri honum ekki sjálfrátt,
heldur væri hann ófær um að sæta
ábyrgð athafna sinna, eins og lög
gerðu ráð fyrir. Af þessum ástæð-
um væri unnt að meina honum
aðgang að réttarhöldum í máli
hans og að bera vitni sjálfum sér
til varnar. Sovézku geðlæknarnir
gáfu jafnframt til kynna að sjúk-
dóm Grigorenkos mætti ef til vill
rekja til kölkunar í veggjum æða
þeirra, sem lægju til heilans, en
einnig kynni þessi kölkun að hafa
orðið til þess að sjúkdómur hans
hefði ágerzt.
Ný geðrannsókn
Til að geta metið andlegt ástand
Grigorenkos eins gaumgæfilega og
kostur væri hófum við undirbún-
ing að óvenju nákvæmri
geðrannsókn. Viðtölin, sem sam-
tals tóku um átta klukkustundir,
voru allt einkaviðtöl við hvern
lækni. Eitt fór fram í
Harvard-háskóla en hin tvö í
upptökusal Geðrannsóknastofn-
unar New York-ríkis á Manhatt-
an.
Spurningarnar, sem lagðar voru
fyrir voru fyrir Grigorenko, tóku
til nánast allra þátta í lífi hans,
s.s. fjölskyldumála,
bernskuminninga, kynlífs, greind-
ar- gog siðferðisþroska,
tilfinninga, hugmynda hans um
framtíðina, og samskipta hans við
annað fólk. Að sjálfsögðu varð
ekki hjá því komizt að taka sér-
staklega til meðferðar viðhorf
hans til stjórnmála og rökstuðn-
ing hans fyrir þátttöku hans í
andófi. Öll fóru viðtölin fram með
aðstoð túlks. Þau voru öll hljóðrit-
uð, þar af tvö á myndsegulband.
Sérstakur þáttur rannsóknar-
innar beindist að þeim sjúklegu
einkennum sem lýst var í sovézku
skýrslunni, og fór hann fram í
þrennu lagi undir umsjón sérfræð-
inga við Harvard-háskóla. Irene P.
Stiver stýrði sálfræðilegri
rannsókn, sem meðal annars var
fólgin í sérstökum prófum, sem
beitt er til að framkalla einkenni
um ofsóknaræði, s.s.
blekklessu-aðferð Roschachs. Þá
rannsakaði taugasérfræðingurinn
Norman Geschwind sérstaklega
hvað hæft væri í því að breytingar
í veggjum æða, sem liggja til
heilans, hefðu haft áhrif á þanka-
gang Grigorenkos, eins og sagði í
sovézku skýrslunum, en taugasál-
fræðilegan þátt könnunarinnar
annaðist Barbara P. Jones.
Loks afhentum við myndsegul-
böndin starfsfólki Lífeðlisrann-
sóknadeild Geðrannsóknastofnun-
ar New York-ríkis, og á grundvelli
upplýsinga, sem þar komu fram,
var ætlunin að meta hvort Grigor-
enko stæðist rannsóknaviðmiðun
stofnunarinnar um geðheilbrigði,
fyrr og síðar.
Grigorenko getur hvorki talað
né lesið ensku. Dr. Boris Zoubok,
sem var hálfnaður seð sérnám sitt
í geðlækningum við Colombia-
háskóla eftir að hafa flutzt frá
Sovétríkjunum árið 1973, gerði
Grigorenko grein fyrir áformum
okkar. Hann gaf okkur gagnlegar
ábendingar varðandi sjúkdóms-
greiningu í Sovétríkjunum og
þýddi fyrir okkur og ráðgjafa
okkar allt, sem fram fór meðan á
rannsókninni stóð. Það var skrýt-
in tilviljun, að Boris Zoubok hafði
einmitt stundað nám undir
leiðsögn þess sama Snezhnevskys,
sem hvatti til þess að Grigorenko
gengist undir nýja geðrannáókn.
Enda þótt því yrði ekki mótmælt,
að Boriz Zoubok væri sér-
fræðingur, höfðum við af því
áhyggjur að Sovétmenn mundu
saka hann um að hafa afflutt
ummæli Grigorenkos, þar sem
hann, þ.e. Zoubok, væri hlut-
drægur innflytjandi, sem reyndi
að fela sjúkdómseinkenni Grigor-
enkos. Því fengum við þrjá aðra
rússneskumælandi menn til að
vera viðstaddir rannsóknina eða
fylgjast með samtölunum af
bandi. Allir voru þeir sammála
um að túlkun Zouboks væri
óvefengjanleg.
Samtöl og
niðurstöður
Grigorenko er maður mikill að
vallarsýn og virðulegur í fram-
göngu. Hann er krúnurakaður,
gengur hægt og ekki er laust við
að hann dragi fæturna. Þótt
stundum yrði hann fámáll og
niðurdreginn meðan samtölin fóru
fram sýndi hann oft mikinn áhuga
og snörp viðbrögð við því sem bar
á góma, einkum þegar rætt var um
stjórnmálaskoðanir hans og þróun
þeirra með árunum. Einnig þegar
atburðir rifjuðust skyndilega upp
fyrir honum mjög skýrt og ollu
honum annaðhvort sársauka eða
ánægju. Hann var fær um að rifja
upp í ágætu samhengi tiltekin
æviskeið, sem hann var spurður
beint um. Geðbrigði hans í slíkri
upprifjun voru afdráttarlaus, —
báru annaðhvort vott um hryggð
eða augljósa ánægju, og ánægjan
kom ýmist fram í bjartsýni eða
glettni. Hann komst fljótt og
auðveldlega í persónulegt sam-
burðum? Leit hann á sjálfan sig
sem ofurmenni, eða kannski sem
sérstakan fulltrúa Guðs?
Grigorenko kvaðst ávallt hafa
gert sér ljósa grein fyrir þeim
afleiðingum, sem athafnir hans
gátu haft í för með sér. Hvað
viðkom stofnun „Samtaka um
endurreisn Leninismans" þá
sagðist hann ekki hafa látið sér
annað til hugar koma en að hann
yrði skotinn fyrir þann atbeina
sinn.
Hér fara á eftir bein orðaskipti
geðlæknis og Grigorenkos um
þetta efni:
Sp: Hvers vegna gerðirðu þetta
fyrst þú bjóst við að verða skot-
inn?
Sv: Af því að eg gat ekki sætt
mig við harðstjórnina. Eg vissi að
ég fengi engu áorkað með því að
skipuleggja þessi samtök, en ég
taldi að með þessu gæti ég vakið
aðra til siðferðilegrar
meðvitundar . . . Sovézkir
geðlæknar' töldu þetta óræka
sönnun þess að ég væri geðveikur,
en staðreyndin er eigi að síður sú,
að ég fór út í þett vitandi um
hætturnar. Ef bandaríksir
geðlæknar kæmust að sömu niður-
stöðu hlyti ég að ítreka þá skoðun
mína, að þeir færu villur vegar.
Við reyndum að ganga á hann
og fá hann til að segja okkur hvað
rak hann til að halda áfram að
andæfa þrátt fyrir vonbrigði og
áhættu.
„Það var ekki af persónulegum
ástæðum," sagði hann. „Ástæðan
er félagslegs — þjóðfélagslegs
var herferðin, sem farin var mér
til varnar. Það eru margir, sem
lögðu meira af mörkum en ég, án
þess að nokkrum sé kunnugt um
það.
Sp: Voru þeir líka innblásnir af
guði?
Sv: Það héd ég. Ég held, að
almættið hafi meiri áhrif á líf
okkar, en við gerum okkur
almennt grein fyrir.
Sp: Telurðu sjálfan þig standa í
einhverju sérstöku sambandi við
guð?
Sv: Nei. Þótt ég trúi því
staðfastlega að guð sé til í heimin-
um og að einhver æðri tilgangur
sé með öllu, þá hefur mér því
miður ekki tekizt að gleyma sjálf-
um mér í bæninni...
Við athugun á tengslum
Grigorenkos við þá sem hann
umgekkst gerðum við okkur sér-
stakt far um að afla vitneskju um
þð hvort hann hefði tilhneigingu
til að halda að allt, sem honum
væri gert, væri liður í einu alls-
herjar samsæri um að ofsækja
hann, en slikt er háttur þeirra,
sem haldnir eru ofsóknaræði.
Vissulega hafði hann gætt ofsókn-
um KGB og það hafði verið fylgzt
náið með öllu því, sem hann tók
sér fyrir hendur, þannig að við
gerðum ráð fyrir þvi að hann
mundi leggja áherzlu á vafasamar
aðferðir yfirvalda í sambandi við
handtöku hans. Við áttum von á
því að hann teldi hefnigirni vera
ástæðuna fyrir sjúkravistinni og
því að hann var sviptur titlum
sínum og réttindum til eftirlauna.
ar afstöðu sína til stjórnmála, og
hafnaði þá þeim sömu lenínisku
kenningum og hann hafði áður
lagt til grundvallar ólöglegum
andófsaðgerðum sínum, og orsak-
að höfðu handtöku hans og
innilokun í sjúkrahúsi.
Þá leituðum við kerfisbundið að
öðrum vísbendingum um of-
sóknaræði hans fyrr og nú, —
einkennum sem annaðhvort gátu
bent til þess að hann væri haldinn
slíkum sjúkleika í litlum mæli eða
miklum. Sálfræðingur, sem við
höfðum okkur til ráðuneytis, gerði
sams konar tilraunir, en mistókst
á sama hátt og okkur að finna
minnstu merki um nokkuð slíkt.
Að lokum reyndum við að leita
skýringa í því að æðakölkun hefði
haft áhrif á heilastarfsemina. Það
kom í ljós að á árinu 1972 hafði
Grigorenko fengið aðkenningu að
hjartaslagi, sem orsakaði sjón-
depru á hægra auga. Við læknis-
skoðun kom auk þess í ljós
kölkunarvottur í veggjum slag-
æðar, sem liggur upp í höfuðið,
hægra megin. Þrátt fyrir þetta
tókst engum okkar — heldur ekki
taugasérfræðingnum — að koma
auga á það að kölkunin hefði
minnstu áhrif á þankagang
Grigorenkos, skaphöfn hans,
hegðun eða persónuleika, né
heldur að hún hefði nokkru sinni
gert það.
Niðurstöður
Þegar við að endingu fórum yfir
niðurstöður rannsóknarinnar við-
töl og önnur gögn, fundum við
Geðheilsa
Grigorenkos
endurmetin
band við okkur alla og var fær um
að gera okkur þátttakandi í mestu.
sorgum sínum jafnframt því sem
hann vakti athygli okkar á því
sem var spaugilegt við and-
stæðurnar í lífi hans. Hann svar-
aði spurningum okkar opinskátt
og ýtarlega, og bætti við ýmsu
varðandi viðbrögð sín, sem hann
vissi — reynslunni ríkari frá
Sovétríkjunum — að unnt væri að
snúa upp í einkenni eða vísbend-
ingar um geðveilu og nota gegn
honum.
Flestar spurningar okkar beind-
ust að því að sannreyna hvort
fullyrðingar um að Grigorenko
væri haldinn ofsóknaræði ættu við
rök að styðjast. Væri sjúkdóms-
greining Sovétmannanna rétt
hlytu einhver einkenni ofsókn-
aræðis enn að vera merkjanleg,
ellegar þá að þau hlytu að koma
fram í frásögnum hans af liðnum
atburðum.
Við spurðum Grigorenko í þaula
um tilgafig hans með því að taka
þátt í andófi og þær hugmyndir,
sem lágu að baki þeirri breytni.
Hafði hann gert sér grein fyrir
þeirri hættu sem hann lagði sig í?
Var hann knúinn af einhverri
óbifanlegri sannfæringu um
einhverja tilveru, sem ekki var í
tengslum við raunveruleikann?
Hafði hann ofurtrú á eigin yfir-
eðlis. Einhver verður alltaf að ríða
á vaðið ... Þetta stjórnkerfi á ekki
að líðast, en það mun aldrei gerast
að allir rísi gegn því í einu. Það
verður alltaf að vera einhver sem
byrjar, — þá koma aðrir á eftir.
Þeir, sem fara á undan, hvort sem
þeir hafa hæfileika eða sérstaka
getu, — þeir gefa tóninn, verða
nokkurs konar tákn fyrir þá, sem
koma á eftir... í lífi mínu og
þjónustu minni við kommúnism-
ann hef ég valdið þjóð minni
stórtjóni, og mig langaði til að
bæta fyrir það, að minnsta kosti
eftirleiðis ... Hvaða ávinningur
væri að því að lifa einu ári lengur í
blekkingunni og neita að horfast í
augu við staðreyndir? Þá er nær
að reyna að ávaxta sitt pund það
sem ólifað er svo maður verði ekki
til skammar í augum barnabarna
sinna. (Þegar hér var komið var
Grigorenko orðinn dapur í bragði,
en hélt fúslega áfram að segja frá
vel og skipulega). Ég hef alltaf
litið svo á að þessi innri hvöt væri
köllun, sem guð hefði blásið mér í
brjóst, og þroskað í sál minni.
Sp: Af hverju í sál þinni? Það
voru þó ekki nema örfáir, sem
gerðu það sama og þú?
Sv: Það er ekki rétt. Munurinn
er bara sá að ég varð þekktur. Ég
varð bara svo heppinn að verða
þekktur, og aðalástæöan fyrir því
í stað þess að halda þessu fram
vakti hann iðulega athygli á
heiðarleika, einlægni, hreinskilni
og sómatilfinningu tiltekinna and-
stæðinga sinna, þar á meðal
meðlima í miðstjórn
Kommúnistaflokksins.
Þar sem sovézkir geðlæknar
höfðu gert persónueinkennum
Grigorenkos ýtarleg skil og lagt
áherzlu á að þau styddu kenningu
þeirra um að sjúklingurinn væri
haldinn ofsóknaræði, gerðum við
okkur sérstakt far um að leita að
slikum einkennum.
Til dæmis inntum við hann eftir
því hvað gerzt hefði er hann
komst í kast við yfirmann sinn er
hann gat þess í skýrslu, að hug-
myndir ónefndra háttsettra her-
foringja um hernaðarleg efni
væru vafasamar. Yfirmaður hans
hafði ráðlagt honum að slá striki
yfir þessa gagnrýni. Við spurðum
hvernig hann hefði brugðizt við
þessari ráðleggingu og vorum þar
að slægjast eftir dæmigerðri
sönnun um ofsóknaræði, þar er að
segja skorti hæfileikas á mála-
miðlun. Hann kvaðst eftir nokkra
umhugsun hafa fallizt á að draga
til baka þessa gagnrýni.
Við fundum fleiri sannanir um
sveigjanleika Grigorenkos. Meðan
á fyrri sjúkrahúsvistinni stóð tók
hann til gagngerrar endurskoðun-
ekkert, sem benti til þess að
Grigorenko væri andlega vanheill.
Starfsfólk við lífeðlisrannsókna-
deild Geðrannsóknastofnunar
New York-ríkis komst að sömu
niðurstöðu án þess að vita um
afstöðu okkar. Við fundum heldur
engin merki þess að Grigorenko
hefði áður fyrr getað verið sál-
sjúkur. Áherzla skal á það lögð, að
ekki fannst minnsti vottur sjúk-
legrar ofsóknarhyggju. Hvað
viðkemur sögulegri og lífeðlis-
fræðilegri sönnun um æðakölkun
þá bendir ekkert til þess að hún
hafi haft áhrif á vitsmunalegt eða
tilfinningalegt atgervi Grigor-
enkos, eða hafi ráðið nokkru um
atferli hans eða lundarfar.
Rannsókn okkar beindist fyrst
og fremst að því að leita að
skjúkdómseinkennum. Það, sem
við fundum í staðinn, var maður,
— maður, sem að sumu le.vti
minnti á sjúklinginn, sem lýst var
í sovézku skýrslunum, þótt kald-
hæðnislegt megi virðast. Munur-
inn var sá að sovézka útgáfan var
vísvitandi rangfærsla. Þar sem
þeir bentu á þráhyggju fundum
við staðfestu. Þar sem þeir
tilgreindu sk.vnvillu sáum við
raunsæi. Þar sem þeir töldu sig
sjá óeðlilegt kæruleysi fundum við
alúð. Þar sem þeir sáu sjúkleika
fundið við heilbrigði.