Morgunblaðið - 26.01.1980, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 26. JANÚAR 1980
Jens í Kaldalóni:
Brautryðjendur rækju-
veiða við Isaf jarðardjúp
„Nú fann ég gullkistu“
Það mun hafa verið um það bil,
sem vorið var að heilsa og vetur að
kveðja árið 1935, sem ég rölti
nokkuð um Fjarðarstrætið á Isa-
firði. Á kambinum móti vélsmiðj-
unni Þór h.f. stóð bátur sá, er ég
var að dunda við að útbúa til
kúfiskveiða um vorið. Beint á móti
mínum bát hinum megin götunnar
blöstu við opnar dyr vélsmiðjunn-
ar, þar sem meistarinn Berg-
sveinn Bergsveinsson stóð dag-
langt við eldsmíði og hjá honum í
byrjun náms ungur, nokkuð ljós-
hærður sveinn, hár og grannur,
sem lúði glóandi járnið til hinna
margbreytilegu hluta. Leyndi sér
ekki, að handlaginn var hann
drengurinn sá, og óefað að ein-
hvern tíma yrði hann liðtækur í
iðn sinni, enda reyndist svo, að
rafsuðusnillingur mun hann vera
með þeim beztu, og verði honum
ráðafátt um endurreisn þess, sem
úr lagi gengið hefur, mun öðrum
þar fátt til bjargar, en þetta var
Sigurleifur Jóhannsson, vélsmiður
á Isafirði.
Inn á svokölluðum Grænagarði
voru tveir Norðmenn að bræða
lifur í bræðslustöð, sem þeir höfðu
stofnsett þar í félagi. Annar
þeirra kom hingað til lands í sína
fyrstu reisu árið 1925 á skipi, sem
Ámeta hét. En fór þá fljótlega til
Noregs aftur. Einhver örlaga-
þráður mun þá hafa tengt þennan
norska unga mann við fjörðinn
fagra, því fljótlega kom hann
aftur, réðst vélstjóri á bát um
tveggja ára skeið, en vann síðan í
beinamjölsverksmiðju Björgvins
Bjarnasonar á Stakkanesi, en
síðar setti hann á stofn með
öðrum Norðmanni lifrarbræðslu,
sem þeir ráku í félagi um árabil.
Við hliðina á bát þeim, er ég var
að standsetja, stóð 9 tonna nýr
súðbyrðingur, hið fegursta fley,
vélarlaus og óinnréttaður. Hafði
hann staðið þarna á kambinum
frá árinu áður, að hann var fluttur
nýsmíðaður frá Noregi til Isa-
fjarðar. Margir litu hýru auga til
þessa fallega farkosts, sem reynd-
ar fáir vissu hver átti, en bátinn
átti Gunnar Friðriksson, á Látr-
um í Aðalvík, núv. forseti Slysa-
varnafél. íslands. Að kaupa nýjan
bát vélarlausan og eiga eftir að
útbúa hann til veiða var ekki
áhlaupaverk í þá tíð. Kreppa þá í
algieymingi og fjármunir manna
engir, og mig grunar að nú sé litlu
óhægra að komast yfir togara en
þá var að komast yfir nýjan bát
með nýrri vél, með öllu tilheyr-
andi. Nei, þá urðu menn að sætta
sig við að skoða skipið og segja:
hann er fallegur þessi.
Nú var það um vorið eitt sinn, er
ég kom í land og rölti upp
Fjarðarstrætið, og leit auðvitað á
bátana, sem á kambinum stóðu í
nausti sínu, að ekki kom ég þar
auga á nýja bátinn sem að framan
greinir. Og svo sem áður var, að
fáir vissu hver átti hann, vissu nú
enn færri hvað af honum hafði
orðið. Ekki þurfti þó um mörg
völundarhús að rata, þar til það
varð lýðum ljóst, hvað við hafði
borið.
Þá er hinn ungi norski maður
kom hér í fyrsta sinn með Ametu
1925, tók hann gjörla eftir lands-
háttum hér í Djúpi. Hann festi sér
í minni firði og voga í öllum þeim
fallega flóa, sem sker sig hér inn
úr Vestfjarðakjálkanum, hina
fornu gullkistu Isfirðinga — ísa-
fjarðardjúpið. Hann kom því með
sér frá Noregi — er hann kom
aftur — tæki nokkurt, eitt það
Vélbáturinn Karmöy
afdrifaríkasta sem til þessa lands
flutt hefur verið — sem sé:
Rækjunót. Hér var þá kominn sá
frumherji íslenskrar rækjuveiði,
hinn alþekti Símon Olsen. Félagi
hans við lifrarbræðsluna, Gabríel
Syre, landi hans frá Noregi, var
hins vegar áður hingað fluttur,
fastur búsetumaður orðinn á Ísa-
firði.
Á ísafirði festi svo Símon ráð
sitt er hann gekk að eiga hina
mætu og ágætu konu Magnúsínu
Stefánsdóttur Richters, en þau
giftust 20. desember 1931, og
settist þar að til framtíðarból-
festu, svo sem síðar mun fram
koma.
Aldrei þreyttist hann á að segja
konu sinni frá rækjuveiði þeirra
Norðmanna, sem hann þá hafði
stundað þar nokkur ár, og óbif-
andi trú hans á því að rækja væri
hér í Djúpinu gaf honum engan
frið til þeirra athafna að fullvissa
sig um árangur þeirrar trúar. Hér
var hins vegar við ramman reip að
draga. Kreppa og atvinnuleysi,
engan aur að fá til neinna hluta og
menn hristu höfuð sín og gerðu
gys að þessum norsku mönnum
með þessa voðalegu flugu í höfð-
inu, að ætla að fara að veiða
marflær í Djúpinu — ógeðslegustu
pöddur sem skepnur ætu ekki
hvað þá nokkur mannlegur maður,
og eitt Reykjavíkurblaðanna sagði
frá því, að Norðmaður einn á
ísafirði væri byrjaður á því að
veiða „marflær", og vildi kenna
ísfirðingum að neyta þessa ágæta
matar.
Eftir margar árangurslausar
tilraunir tókst þeim félögum nú
samt að komast yfir leigðan bát,
og sem þeir nú himin höndum
tóku skyldi nú reyna hið nýja
veiðarfæri sem Símon komst yfir í
Noregi, rækjuvörpuna, sem nú í
fyrsta sinni bleytt var í íslenskum
sjó. Byrjuðu þeir nú við útbúnað
allan og óx nú spenningurinn um
allan helming. Var sú stundin stór
í þeirra lífi, er þeir héldu í sinn
fyrsta róður til Jökulfjarðar til
vígsluathafnar á algerlega nýrri
veiðitækni við íslandsstrendur.
Segir ekki af þeirra fyrstu sjóferð,
sem tók þá félaga tvo daga, sem
algerlega var í tilraun gerð, fyrri
en Símon hafði heilsað konu sinni,
er á móti honum fór, þegar að
landi kom. Ber hann þá lítinn
kexkassa undir hendi sér, sem
hann réttir konu sinni og segir:
Hér har du hele fangsten, opnar
kassann og sýnir henni alla veið-
ina. Og mjór er mikils vísir
sannaðist þar, þeir urðu sem sagt
varir við rækju, og það var mikil
gleði.
Næsta dag var aftur farið á sjó
og þá í Djúpið, víða reynt og víða
fannst rækja. Varð síðan Hest-
fjörður fyrir valinu og þar fundu
þeir mikla og góða rækju. Var nú
ekki lengur um að villast, hér
höfðu þeir fundið það sem eftir
var leitað. Var svo að kvöldi komið
að landi með veiðina, en þá varð
Símoni að orði, er hann glaður
gekk í bæinn sinn heima: nú fann
ég gullkistu.
Hin stóra stund í lífi þessara
merku norsku landnema var runn-
in upp. Sigur trúar þeirra var
orðinn að veruleika, staðreyndin
blasti við. En kálið var ekki sopið
þótt í ausuna væri komið. Hvað
átti að gera við aflann? Það
vandamál, hinu miklu erfiðara,
blasti nú við þeim félögum. Engan
veginn var þeim eðlilegt að gefast
upp, þótt allar leiðir væru svo
steinum stráðar, og engan þann
götuslóða gengið hér, sem mark-
Á veiðum í Hestfirði
ast hefði af slíkri starfsemi, sem
hér var um að ræða.
En þar sem þeir félagar voru
ekki af baki dottnir með hug-
myndir sínar, tókst þeim að stofna
hlutafélag um starfsemina sem
þeir nefndu Kampalampa. Hugð-
ust þeir kaupa vélar frá Dan-
mörku til rækjuvinnslunnar, en
húsnæði fengu þeir hvergi. Var nú
í huga þeirra félaga sem upp-
höggvið rjóður í skógarhlíð, flest
sund lokuð.
En á einum blíðasta vormorgni
1935 var Bergsveinn snillingurinn
í vélsmiðjunni Þór snemma á róli
á malarkambinum við Fjarðar-
strætið, beint á móti vélsmiðjunni
sinni. Þar voru þá einnig tveir
Norðmenn á reiki, og skyldi nú
Bergsveinn stjórna niðursetningu
á nýja bátnum sem að framan
getur. Hafði hann nú hlotið nafnið
Karmöy. Þarna var eins konar
slippur smærri báta, sem Berg-
sveinn stjórnaði, og bátar þarna
hífðir og sjósettir í vel smurðum
sliskjum. Þarna voru þá komnir
eigendurnir að hinum nýja bát,
sem nú skyldi gera út á rækju, og
Símon skírði eftir heimabyggð
sinni í Noregi, því heldur en að
gefast upp útbjuggu þeir suðutæki
um borð og suðu þar sinn daglega
feng, sem þeir þannig með að
landi komu.
Fóru nú ýmsir ísfirðingar að fá
áhuga á starfsemi þeirra félaga
sem varð til þess að bærinn
stofnaði til rækjuvinnslu í landi,
sem 30—40 manns unnu við.
Sköpuðust nú algerlega óþekktir
möguleikar til fjölbreyttari at-
vinnuhátta, sem enginn hér á
landi þekkt hafði. Þarna var þá
komin vagga hinnar íslensku ræk-
juvinnslu. Eftir nokkra sameign
þeirra félaga á Karmöy, útgerð og
lifrarbræðslu, skiptu þeir með sér
eignum sínum, þannig að Syre tók
lifrarbræðsluna, en Símon Karm-
öy. Allt frá þeim skiptum átti
Símon Olsen einn Karmöy og
rækjuútgerðina alla.
Árið 1959 byggir svo sonur hans
rækjuverksmiðjuna Ole N. Olsen
eftir að hafa keypt rækjuna um
nokkurra ára skeið og unnið hana
í húsnæðishraki. Síðan hefir sú
verksmiðja verið í mikilli drift,
með miklum ágætum, og nú leggja
þar upp 7 rækjubátar.
Hér að framan hefur verið á
stóru stiklað í forsögu um upphaf
rækjuveiða hér við ísafjarðardjúp.
Er mér mikið ljóst, að þar mætti
rekja þá athafnaþætti betur og
nánar, en hér er ætiað að minna á
hvílíka gífurlega þýðingu þessi
atvinnugrein hefur haft í allri
athafna- og aflasögu okkar þjóðar.
Hversu gífurlega fjármuni þessir
norsku landnemar fundu hér og
hversu hið ódrepandi baráttuþrek
þeirra megnaði að ryðja þá tor-
sóttu braut, sem endaði með þeim
glæsibrag, sem nú blasir við öll-
um.
En það var ekki til einnar nætur
tjaldað, þá er Bergsveinn vélsmið-
ur fleytti nýju Karmöy til sjávar
af kambinum við Fjarðarstræti
vorið 1935, þá er mjúkum faðmi
sínum breiddi sjávaraldan móti
súðbyrðingnum norska, sem þá
rann í faðm hennar með það
örlagaskírteini sem forlögin höfðu
skráð í skipsskjölin, sem fylgja
skyldi ferðum hennar í blíðu og
stríðu.
Á þessu skipi háði Símon Olsen
alla sína lifsbaráttu í 26 ár. Á
þessu skipi hafði djúpaldan gjálfr-
að við kinnunginn, stundum blíð
og brosmild, gælt við hann og
strokið, — en þó oft lamið hann
harkalega og barið og í myrkum
skuggum hauströkkursins, þá er
norðansveljandinn rak þeim hvern
löðrunginn af öðrum, þá var eins
og hin lifandi sála stjórnandans
sameinaðist svo tilfinningum far-
kostsins, svo báðir skildu annan,
og varð sem samruni tilfinninga
þeirra beggja.
Einn varð þó löðrungurinn öðr-
um meiri, hinn 25. september 1961
er þeir feðgar Kristján Ragnar og
Símon eru útaf Mjóafirði hér í
Djúpi á leið heim í kolsvarta
haustmyrkrinu, að norðandrifið
æðir yfir í öllum sínum mikilleik
og þar varð sú aldan stærst að
ofbauð fleytunni góðu, og þar í
faðm hinna yfirsterku ránardætra
féllu þeir feðgar á sínu fríða fari,
'og var þá allur sá hinn merkasti
frumkvöðull einnar okkar sér-
stæðu og stórbrotnu atvinnugrein-
ar: rækjuveiða og -vinnslu. Hér
hafði nú frumherjinn með synin-
um unga lagst í þá gullkistu, sem
hann skildi eftir öðrum til nytja.
Nú stóðu þær einmana á eyrinni
og störðu út í skugga víðfeðmis
einmanaleikans, konan sem glaðst
hafði með manni sínum við hverja
hans sigurför, þar sem honum
hafði svo vel farnast á 26 ára
göngu sinni um það flyðrutún, sem
ávallt gefið hafði þær nytjar, sem
vel dugðu þeim til bjargræðis og
farsældar, og hin unga tengda-