Morgunblaðið - 19.08.1980, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 19. ÁGÚST 1980
Eggert H. Kjartansson:
Blágráar öldur
baðstrandanna
WaKfninxon. 31. júli
Ég lét það eftir mér hér einn
af fáum sólskinsdögum sem hafa
komið í Hollandi þetta sumar að
skreppa á ströndina og dýrka
sólguðinn, til að reyna að ná af
mér mesta jökullitnum. Eftir að
hafa skellt mér i Adamsklæðin
ákvað ég að fá mér sundsprett í
Norðursjónum. En það sannaðist
enn að fjarlægðin gerir ýmsa
hluti „Bláa“, því þegar nær kom
ákvörðunarstað blasti við mér sú
staðreynd að Norðursjórinn er í
dag „ruslahaugur" hluta hins
siðmenntaða heims. Hann leit út
sem drullupollur! En hvers
vegna er þessi staða komin upp!
Fram til ársins 1969 var fljótið
Rín opið skolpræsi og því ætlað
að flytja til sjávar allan þann
úrgang sem til féll frá verk-
smiðjum í nágrenni þess. Þetta
leiddi til þess að ýmis vandkvæði
komu upp. Drykkjarvatn, sem
hreinsað er í 20.000.000 manns af
vatnasvæði Rínar, var orðið það
mengað að ekki var hægt að ná
úr því öllum óæskilegum efnum
með aðferðum sem jafnan eru
notaðar, það er að sía það
gegnum jarðlög, hér mest megn-
is sandlög, svo nota varð kemisk-
ar aðferðir. Auk þess sátu þær
þjóðir, sem strendur eiga í ná-
grenni við ósa Rínar, að úrgang-
inum. Þetta leiddi til þess að
Hollenska stjórnin ásamt um-
hverfisfélögum gekk fram í að fá
úr þessu bætt og eins og áður
sagði var komist að samkomu-
lagi árið 1969. Allar þjóðir, sem
land eiga að fljótinu, undirrituðu
sáttmála þess efnis að óæski-
legum efnum svo sem þung-
málmum og óþynntum sýrum
skyldi ekki dælt í fljótið. Fagnað
var sigri! Þessi samningur var á
sínum tíma talinn „stórt skref“ í
samvinnu þjóðanna um um-
hverfisverndun.
En „Stóra skrefið" reyndist
því miður aðeins það að efnin
voru flutt niður fljótið á þar til
gerðum bátum og umlestað í
stærri skip í Rotterdam. Þessi
skip sáu síðan um að koma
úrganginum í Norðursjóinn 10
mílur undan Hoek van Holland.
Engin þeirra stjórna, sem undir-
rituðu áðurnefndan samning,
hafði gert ráðstafanir til að
fyrirtækin settu upp hreinsunar-
búnað, svo valin var „ódýrari
lausnin" að sinni.
Fljótt var farið að vekja at-
hygli á að hér væri ekki um
lausn á vanda að ræða. Danir og
Norðmenn kröfðust þess að
gengið yrði til samninga enn á
ný, en nú um losunina í Norður-
sjó. Þeir vildu í stuttu máli koma
á eiturefnalögum, sem kvæðu á
um það hvaða efnum mætti ekki
dæla í sjóinn. Árið 1972 var
komist að slíkum samningi og
hann undirritaður í London af
öllum þjóðunum sem land eiga
að Norðursjó nema Hollending-
um. Þessi samningur samanstóð
af tveim listum, „Svarta listan-
um“ og „Gráa listanum". Á þeim
svarta eru efni, sem ekki má
setja í sjó undir neinum kring-
umstæðum, en það eru geislavirk
efni og þungmálmar t.d. cadmí-
um og kvikasilfur. Á þeim Gráa
eru efni, sem aðeins má setja í
sjóinn undir ströngu eftirliti og
þynnt út að ákveðnum hluta
áður, auk þess að magn skyldi
takmarkað. Á þessum lista eru
t.d. sýrur og flókin efnasambönd
nefnd.
En hvers vegna undirrituðu
Hollendingar ekki samninginn?
Ástæður eru vafalítið margar
fleiri en hér verða nefndar. Ein
sú fyrsta, sem kom upp í hugann,
var að hollensk fyrirtæki sjá um
úrgangsflutninga og um efna-
hagsdæmi að ræða því u.þ.b.
10.000 manns hafa atvinnu beint
og óbeint af þessum flutningum.
Annað var, að hvert átti að losa
úrganginn í landi, sem að stór-
um hluta liggur lægra sjávar-
máli og efni myndu síast hægt
og rólega upp á yfirborðið, ef
þeim væri fundinn staður neð-
anjarðar, auk þess sem því fylgdi
ærinn kostnaður. Nú hvers
vegna ekki að setja upp hreinsi-
tæki hér í Hollandi? Það myndi
leiða til þess að þau fyrirtæki,
sem starfrækt eru á sama
grundvelli og þýsk, yrðu að
leggja út í kostnað sem annað
hvort ylli því að þau flyttu úr
landi með starfsemina eða færu
hallloka fyrir öðrum svipuðum í
næstu nágrannalöndum í þeirri
hörðu samkeppni sem ríkir. Það
fjórða sem hér verður nefnt á þó
sennilega ekki minnsta þáttinn í
þessari stöðu.
Það kom upp í maí þetta ár að
umhverfisfélögin „Natuur og
Milieu" og Green-peace sáu til
þess að úrgangslosun gat ekki
farið fram í nokkra daga frá
þýska lyfjagerðarfyrirtækinu
Bayer AEG. Þetta fyrirtæki,
sem árlega losar 550 þús. tonn í
Norðursjó, hvorutveggja efni af
„Svarta“ og „Gráa“ listanum
gróf upp klausu í annaðhvort
þýskum eða þessum N-sjávarlög-
um frá ’72, sem heimilar bæjar-
stjórn Leverkusen, heimabæ
fyrirtækisins að gefa undanþágu
frá banni við losun í Rín „undir
sérstökum aðstæðum." Hol-
lenska stjórnin átti því um
tvennt að velja; að stoppa að-
gerðir umhverfisfélaga eða að
sitja í sama fari og árið '69.
Aðgerðirnar voru stöðvaðar af
hollenskum dómstól sama dag
og hótun um losun í fljótið kom.
Hver dagur sem aðgerðir hefðu
staðið eftir dóminn hefði kostað
Green-peace 50 milljónir ísl.
króna í maí, en væntanlega
dálítið meira á núverandi gengi.
En athygli var vakin og hefur
verið haldið við af ýmsum aðil-
um hvorutveggja umhverfisfé-
lögum og einstaklingum. Hol-
lenska stjórnin hefur klofnað í
þessu máli en þó hefur nokkuð
náðst fram. Fyrirtækið Bayer
AEG var skikkað til að senda
sýni í rannsókn hér í hollenska
hálfopinbera rannsóknarstofn-
unina TNO, en af því varð ekki
fyrr en að samkomulag hafði
náðst um að fyrirtækið sæi sjálft
um sýnatöku. Niðurstaða rann-
sóknarinnar var að um „meðal-
slæma mengun" sé að ræða fyrir
N-sjó. Annað sem stóð í skýrsl-
Ásgerður Jónsdóttir kennari:
Nú hefur kvikmyndin Óðal feðr-
anna verið sýnd víða um land og
hefur það varla farið fram hjá
neinum fremur en annað, er þessa
mynd varðar. Aðdragandi hennar
minnti á forsetakosningar í
Bandaríkjunum. LÖngu áður en
myndataka hófst, tók myndarhöf-
undur að vekja á henni athygli
með viðtölum, myndum, „upp-
ljóstrunum" um efni og hógværri
lífsspeki. Við síðustu forsetakosn-
ingar í Bandaríkjunum hélt ég að
þær væru fyrir löngu um garð
gengnar, þegar að þeim kom. Eins
var um frumsýningu þessarar
myndar. — Eftirleikurnn var að
sjálfsögðu ekki viðaminni en for-
leikurinn. Tvívegis heil opna í
miðhluta Morgunblaðsins og hálf-
ar síður að auki, bæði þar og í
öðrum blöðum. Viðtöl við myndar-
höfund í útvarpi og sýningar úr
myndinni í kosningasjónvarpi.
Síðast og ekki síst mynd í Morgun-
blaðinu af höfundi með þjóðhöfð-
ingja Islands í tilefni sýningar.
Maður hlaut að álykta, að um
heimssögulegan atburð væri að
ræða ekki síður en forseta-
kosningar í Bandaríkjunum.
Ymsir hafa undrast aðstöðu
myndarhöfundar hjá ríkisfjöl-
miðlunum, því að hún liggur ekki
á lausu fyrir alla. Ekki kann ég
skýringu þess, nema þá helsta, að
menn eru misjafnlega til þess
fallnir að ryðja veginn að innstu
búrhillu.
Séð hef ég þessa mynd. Fyrstu
andsvör hugans voru svipuð og
margra kunningja minna, er sáu
hana um sama leyti, þó ekki allra.
Sem sagt, jákvæð viðbrögð í
fyrstu, hafandi Blóðrautt sólarlag
í baksýn.
Sumt er vel um þessa kvikmynd
og sumt hreint ekki. Hún er mjög
vel leikin, svo vel að það væri
tilefni til sérstakrar umræðu. Mér
sýnast leikararnir ekki þeir við-
vaningar sem myndarhöfundur
vill vera láta, enda eru þeir það
ekki, að eigin sögn. Textinn, sem
unninn er í samvinnu höfundar og
leikara, virðist mér yfirleitt góður
og einnig leikstjórn höfundar.
Myndin er gædd talsverðri
spennu. Tónlistin er viðkunnanleg,
landslagið forkunnar fagurt og
mynd — og hljóðupptaka með
ágætum, að fróðra manna yfirsýn.
— Þá er eftir efni myndarinnar.
Það er, að mínu áliti, allt
óskemmtilegt, í ýmsum stórum
dráttum ósatt og um margt fjallað
af vanþekkingu.
Efnið sjálft veldur varla skoð-
anaskipum. Ég nenni ekki að víta
myndarhöfund fyrir að aðhyllast
nær eingöngu óskemmtilegar hlið-
ar mannlífsins og vera því gjör-
samlega „húmor“-laus og síleiðin-
legur. Það út af fyrir sig eru næg
„víti“ fyrir þann, sem ætlar að
skemmta öðrum. Um sannleik
efnisins mætti rita langt mál en
ekki er það ætlan mín. Það vill svo
til að ég þekki vel sveitabúskap og
sveitalíf bæði atvinnulegt og fé-
lagslegt og einnig uppgjör við
„óðal feðranna “. Það ristir sann-
arlega dýpra en fram kemur í
þessari mynd, þótt leikararnir
geri sitt besta. Indriði G. Þor-
steinsson gerir þessu efni önnur
skil í Land og synir enda kunnugri
efninu og nær reynslunni. Fróð-
legt er að bera saman þá tvo
atburði, sem mér skilst að eigi að
vera táknrænir burðarásar efnis-
ins, að minnsta kosti í Óðali
feðranna. Þeir eru fall Hvítings
Ásgerður Jónsdóttir
annars vegar og hin „ómissandi"
gelding hestsins hins vegar. Hvor
skyldi nú standa nær raunveru-
legu tilfinningauppgjöri við „óðal
feðranna"?
Sveitamanni bregður ekki við að
sjá hest vanaðan fremur en við
aðrar nauðsynlegar athafnir
sveitabænda. Það er lögmál
sveitabúskapar að bændur þurfa
að sjá um að skepnur þeirra
tímgist, ala þær upp, vana þær
þegar þess þarf með og farga
þeim. Þetta er þeirra hlutverk sem
bænda, en þeir halda ekki sýn-
ingu á því. Þannig verður kvik-
myndin Óðal feðranna ósönn sem
sveitalífsmynd því gelding hests-
ins er nefnilega eina „sveitastarf:
ið“, sem fram kemur í myndinni. í
minni vitund telst þessi athöfn
ekki til heimilisstarfa og er ekkert
bundin við sveit. Það sést raunar
kýr en textinn nær ekki svo langt
að henni sé gefin tugga eða hún sé
mjólkuð. Og það sést dráttarvél,
eingöngu notuð til fólksflutninga.
Er þetta nú ekki fullstór vanþekk-
ingarskammtur í samtíðarmynd
til þess að hægt sé að kyngja
honum þegjandi? Að öllu saman-
lögðu fyrirfinnst engin “sveit" í
myndinni nema fagurt landslag og
vondir vegir.
Fleira ósatt verður fyrir okkur
sveitamönnum. Ég hlutast ekki til
um allar þær hörmungar, sem
höfundur hrúgar upp og leiðir yfir
eina og sömu fjölskyldu á fáeinum
mánuðum. En mikil er vanþekking
hans og neikvætt álit á hugarfari
og háttum sveitafólks ef hann
heldur að slík ósköp geti dunið
yfir eitt heimili án þess að nokkur
sveitarbúi sýni sig, segi orð eða
hreyfi svo mikið sem litlafingur til
aðstoðar og það við konu, sem á
ætt sína og aldur allan í þessari
sveit, er nýorðin ekkja og á bæklað
barn. Það sjást heldur ekki nema
tvær til þrjár hræður, sem gætu
verið úr sveitinni, við jarðarför
hins vinsæla og félagslynda bónda
hennar. Að kvöldi jarðarfarar-
dagsins fara svo synirnir „í
djammið".
Sama óhugnanlega vanþekking-
in svífur yfir vötnum höfundar,
þegar hann fæst við kaupfélagið
og kaupfélagsstjórann og mér til
undrunar hafa einn eða fleiri
gagnrýnendur tekið í sama streng.
Ég aftek ekki að finna megi
einstöku atriði í þessa veru ef vel
er leitað til liðinnar tíðar. En
þetta fimbulfamb um kaupfélags-
einokun og ánauð bænda eru svo
gamlar lummur og hallærislegar,
að varla er blygðunarlaust fyrir
ungan rithöfund að hampa þeim
nú. Ég bendi myndarhöfundi á að
heyra hjá ríkisútvarpinu (það ætti
að vera vandalaust) erindi Hauks
Ingibergssonar skólastjóra um
daginn og veginn, þar sem hann
skýrir vel rekstrar- og stjórnar-
form kaupfélaganna einmitt í til-
efni af kvikmyndinni Óðal feðr-
anna. Ég hef engan hitt, sem telur
líklegt að kaupfélagsstjóri á borð
við þann, sem er í myndinni, gæti
orðið langlífur í starfi. Þeir kaup-
félagsfulltrúafundir, sem ég þekki
til, mundu ekki taka á honum með
silkihönskum.
Það er víða tekið fram í um-
sögnum og viðræðum um mynd-
ina, að hún eigi að vera samtíð-
armynd. Mér þykir móðirin býsna
hörð og skilningslaus við sonu
sína af nútíðarkonu að vera, þó ég
á hinn bóginn skilji vilja hennar
til þess að hafa þá heima. Hún er
líka ótrúlega grunnfær í viðskipt-
um, hvernig sem synirnir aðvara
hana. Hún virðist eiga að vera
hygginn og forsjáll persónuleiki
en er hvorugt frá hendi höfundar.
Yfirleitt finnst mér fjöldskyldan
vera einkennilega ósnortin af öll-
um sínum miklu áföllum, líkt og
hálfvegis utangarðs við þau. Það
er eitthvað framandi við hana og
einnegin við reykvísku húsfreyj-
una drykkfelldu. Að mínu áliti
nær höfundur bestum tökum á
kaupsýslumanninum. Bæklaða
stúlkan er hugðnæm persóna frá
hendi höfundar og ógleymanlega
vel leikin.
Þá er komið að nauðguninni. Ég
get ómögulega fundið þörf eða
ástæðu til að draga þetta sænska
hugðarefni inn í íslenska kvik-
mynd. Atburðurinn minnir mig á
annan samskonar í kvikmynd eftir
Ingmar Bergman, sem ég sá fyrir
mörgum árum. (Myndarhöfundur
Óðals feðranna hefur þá verið á
barnsaldri og alls ekki séð hana).
Meira að segja er skálkurinn
nauðalíkur þeim sænska. Ef satt
skal segja finnst mér kvikmyndin
Óðal feðranna vera fremur sænsks
en ísiensks eðlis og orkar þannig á
mig sem ósönn íslensk mynd.
Ég geri mér títt um þessa
kvikmynd og hið, að minni hyggju,
ósanna svipmót hennar vegna
þess, að höfundur hennar hefur í
riti og ræðu, meðal annars við
sænska kvikmyndamenn, kynnt
hana sem táknræna (typiska)
fyrir líf og starf islenskra smá-
bænda á líðandi stund (þ.e.
samtíðarmynd). Með öðrum orð-
um, einskonar heimildarmynd
handa útlendingum um þá.
Ég uni því ekki, að menn fái
óáreittir að framleiða af vanþekk-
ingu ósannar kvikmyndir um ís-
lenskt mannlíf og setja þær á
útflutningsmarkað sem táknræn-
ar heimildir um íslenska lífshætti.
Sannleikurinn og
„Óðal feðranna44