Morgunblaðið - 19.08.1980, Blaðsíða 22

30
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 19. ÁGÚST 1980
Annáll Heklugosa
frá landnámi Islands
í BÓK sinni Hekla, sem
útgefin var hjá Almenna
hókafélaginu 1970, rekur
Sigurður ÞórarinsSon
jarðfræðinjíur Kossögu
Heklu frá landnámi fram
á okkar tíma. Þar kemur
fram að hingað til hefur
gosið 15 sinnum í Ileklu
frá því að land byggðist
og fimm sinnum hefur
gosið í næsta nágrenni
hennar. Hér á eftir verð-
ur í stuttu máli sagt frá
fyrri eldgosum í Ileklu
og eru heimildir sóttar í
bók Sigurðar.
Gosannáll
nou
Fyrsta »?os Heklu, eftir a.m.k.
2'Æ aldar hvild. hófst að líkind-
um að haustlagi. Þetta var
sprcnRÍKos einvörðunKU. Gjósk-
una har aðalIeKa tii norðurs ok
þekur hún rúmleKa helminK
landsins (v, vi).
Fínasta askan barst til Skand-
inavíu. Þetta er mesta Kjósku-
Kos á fslandi á söKuleKum tíma.
að undanskildu Kosinu i Öræfa-
jökli 1362. Gjóskufallið lagði í
auðn þá byKt?ð á Suðurlandi, er
var í vindáttina frá Heklu í
Kosbyrjun. en það var byKKðin i
Þjórsárdal innan við Sandár-
tunKU, 15 km norðaustur af
Ileklu, hyKKðin á Hrunamanna-
afrétti, i 50 km fjarla'Kð. ok kot
við Hvítárvatn í 70 km fjarlæKð
frá eldfjallinu. ByKKðist enicinn
bæjanna aftur. Rústir marKra
þessara bæja hafa verið Krafnar
fram ok er þeirra mest ok hezt
varðveitt bæjarrústin að StönK
í Þjórsárdal (20). Með þessu
Kosi Krundvallaði Ilekla sina
firinfræKð úti á meKÍnlandi
Evrópu.
1158
Annað gos Heklu hófst 19.
janúar. Litið er um þetta kos
vitað, en liklegt er, að Efra-
hvolshraun vestur af Heklu-
hrygK hafi þá myndazt. Gjóska
barst aðallega til suðurs.
1206
Þriðja kos Heklu var fremur
litið kos. er hófst 4. desember.
Gjóska barst aðallega til norð-
austurs. Ekkert er vitað um
hraunrennslið.
1222
Fjórða kos Heklu var smáKos.
óvíst er, hvenær það hófst. og
ekkert er vitað um hraun-
rennslið. Gjóska barst aðallega
til norðausturs.
1300
Fimmta gos Heklu var stór-
gos, er hófst nær miðjum júli,
og stóð i eitt ár. Þetta cr annað
mesta gjóskugos Heklu eftir
landnám og þakti gjóskan um
30.000 km2 á landi. í fyrstu
goshrinu barst gjóskan til norð-
uráttar og varð norðanlands
slikt myrkur, „að enginn maður
vissi hvort var nótt eða dagur,
úti né inni. meðan niður rigndi
sandinum". Gjóskufallið olli
miklu tjóni, einkum i Skaga-
firði og Fljótum, en þar dóu
a.m.k. 500 manns veturinn eft-
ir. Liklegt er, að Suðurhraun (=
Selsundshraun syðra) hafi
myndazt i þessu gosi.
mi
Sjötta gos Heklu var ekki
ýkja stórt og gjóskufall ekki
sérlega mikið, en þar eð gosið
hófst á slæmum tima, 19. mai.
og gjóskan barst yfir byggðir,
vestur og suðvestur frá eldfjall-
inu, féll mikið af búpeningi,
einkum nautpeningi, og mun
flúoreitrun hafa valdið mestu
þar um. Horfði til auðnar i 5
hreppum nærri Ileklu. Ekkert
er vitað um hraunrennslið.
1389
Sjöunda gos Heklu hófst siðla
árs i sjálfum Hekluhryggnum
með allmiklu gjóskufalli og bar
gjóskuna aðallega til suðaust-
urs. Siðar „færði sig rásin
eldsuppkomunnar úr sjálfu
fjallinu og i skógana litlu fyrir
ofan Skarð“, sem þá var kirkju-
staður i dalnum norðaustur af
Selsundi. Hafði Skarð staðið af
sér öll Heklugos fram til þessa,
þótt nær lægi Heklu en aðrir
bæir, en nú tók staöinn af,
ásamt grannbýlinu Tjalda-
stöðum, i hraunflóði miklu, er
myndaði það hraun, er nú
ncfnist Norðurhraun eða Sel-
sundshraun nyrðra. og er 12‘A
km2 að flatarmáli. Þau eldvörp,
er hloðust upp í dalnum inn af
Skarði, um 5 km suðvestur af
Hekluhrygg, nefnast nú Rauð-
öldur.
1515
Áttunda gos Heklu hófst hinn
25. júli og var fyrsta hrina þess
óvenju kröftug, með feiknilegu
grjótflugi. er náði allt vestur á
Vörðufell, um 40 km vestur af
Heklu. Lamdi það mann til
bana i Landsveit. Gjóskuna bar
til suðvesturs yfir Rangárvelli,
Holt og Landeyjar, og má ætla.
ÍH 1 1
V/ 2Í

4 c
m C 5
O o o O/ó » o /o o o o 6 ^ <
7 /
að tjón hafi orðið mikið. þótt
litt sé um það vitað. en ekkert
var skráð um þetta gos fyrr en
öld síðar. Jarðhræringar i gos-
byrjun voru snarpari en venja
er til i samhandi við Heklugos.
Ekkert er vitað um útbreiðslu
hrauna.
1597
Niunda gos Heklu hófst að
kveldi hins 3. janúar og stóð i
hálft ár eða lengur. Fyrstu
hrinu gossins svipaði mjög til
byrjunar Heklugossins 1947.
Bar gjóskuna til suð-suðausturs
og olli hún nokkru tjóni i
Mýrdal. Ekkert er vitað um
útbreiðslu hrauna.
1636
Tiunda gos Heklu var fremur
lítið. Það hófst að kveldi hins 8.
mai og stóð i rúmt ár. Gjósku
bar til noröausturs i goshyrjun.
Spillti hún graslendi i nálægð
fjallsins og olli nokkrum
skepnufelli. Ekkert er vitað um
útbreiðslu hrauna.
1693
Ellefta gos Heklu, og eitt hið
skaðsamasta. hófst upp úr mið-
aftni hinn 13. janúar og stóð i 7
mánuði a.m.k. Fyrsta hrinan
var mjög kröftug og gjósku-
myndun fyrsta klukkutímann
um 60.000 m3/sek. Gjóskuna
bar til norðvesturs og lagði hún
í eyði 8 jarðir, þar af eina,
Sandártungu i Þjórsárdal, svo
að aldrei byggðist aftur, en 47
jarðir og hjáleigur að auki, á
Landi, i Hreppum og Biskups-
tungum, spilltust meira eða
minna (vii). Skóglendi spilltist
stórlega í sumum sveitum. Á
Norðurlandi var gjóskufall
mest um Miðfjörð og Hrúta-
Kort er sýnir i hvaða átt gjóska barst i fyrsta þætti hvers Heklugoss.
Breidd örvanna er i hlutfalli við heildarrúmmál gjósku.
fjörð. Lax og silungur drápust i
vötnum og ám. rjúpur hrundu
niður og talsvert af búpeningi
sýktist af gaddi. Fin aska barst
til Noregs. Hraunrennslið var
allmikið, en litið vitað um
útbreiðslu hrauna.
1766
Tólfta gos Heklu og hið
lengsta siðan sögur hófust byrj-
aði um kl. hálffjögur að morgni
5. april og hélst fram i maí
1768, en nær algjört hlé var á
því frá ágúst lokum 1767 fram i
marz 1768. Að undanskildum
Skaftáreldum 1783 er þetta
mesta hraungos á íslandi á
sögulegum tima. Hraun runnu
úr Ileklugjá til allra átta, en þó
mest til suðvesturs, og þekja
þau um 65 km2. Gjóskuna i
fyrstu goshrinu bar til norðurs
og olli gjóskufallið mestu tjóni i
Austur-IIúnavatnssýslu og um
vestanverðan Skagafjörð, þar
sem þykkt lagsins nýfallins var
2—4 cm. „Allvíða um sumarið
heyrðist hvorki strokkhljóð né
smalar hóa.“ Búpeningur
hrundi niður norður þar, en
veiði i ám og vötnum spilltist
stórlega. Gjóskfallið olli einnig
töluverðu tjóni á Rangárvöll-
um, Landi og Hreppum. lá þó ás
Hekluhraun. 1: Hraunið frá 1970. Brotna linan sýnir utbreiðslu Hliðargigahraunsins undir öldugiga-
hrauni. 2: Hraunið frá 1947. 3: önnur Ilekluhraun frá sögulegum tíma. 4: Hekluhraun örugglega eða
líklega forsöguleg. 5: Hraun úr sprungum á Heklusvæðinu. 6: Þjórsárhraun og Vatnafjallahraun. 7: Gigar
(1970 gigarnir svartir). H: Hraungigar.
mestrar þykktar gjóskulagsins
austan byggðar. Lá við, að
fimm jarðir færu algerlega i
eyði. Hraunkúlur, allt að hálf-
um metra i þvermál, þeyttust
15—20 km frá fjallinu. Er þetta
þriðja mesta gjóskugos Heklu
eftir landnám.
í gosbyrjun kom allmikið
hlaup í Rangá ytri. er eldfjallið
bræddi af sér snjó og is. Mun
svipað hlaup hafa fylgt sumum
eldri gosum.
18k5
Þrettánda gos Heklu hófst kl.
9 að morgni 2. sept. og stóð i
röska 7 mánuði. Fyrsta gjósku-
hrinan varaði um 4 klst. og
gjóskumyndun fyrstu klukku-
stundina var um 20.000 m3/sek.
Gjóskan barst til austsuðaust-
urs og náði vikurfallið til
byggðanna Skaftártungu, Siðu
og Landbrots, án þess þó að
valda verulegu tjóni, en finasta
askan barst til Færeyja, Hjalt-
lands og Orkneyja. Á öræfunum
austur af Heklu var gjósku-
lagið 20—40 cm þykkt. Allmik-
ið hlaup kom i Rangá. Tiltölu-
lega mikið af dökkri ösku
myndaðist siðar i gosinu og
lagðist yfir byggðir og beitilönd
vestur og norðvestur af eldf jall-
inu (viii). Flúoreitrun olli mik-
illi óáran i búpeningi þetta ár
og tvö hin næstu. Hraun rann
aðallega til vesturs og norðvest-
urs og þekur það um 25 km2.
Einn bær, Næfurholt, var flutt-
ur úr stað vegna hraunrennslis.
Gos á Heklusvœðinu
Siðan sögur hófust hafa orðið
nokkur gos i næsta nágrenni
Heklu, er ekki teljast til Heklu-
gosa. Það sem einkum sker úr
um það, hvort telja beri gosin
Heklugos eður eigi, er efna-
samsetning hrauna og gjósku.
Svo virðist sem kísilsýrumagn
Hekluhraunanna fari yfirleitt
lítið niður fyrir 54%, en hraun-
in úr eldstöðvunum á nærsvæð-
um hennar eru basalthraun
með mun lægra kisilsýrumagni,
eða 45—50%.
Þau gos sem vitað er um á
Heklusvæðinu eftir landnám,
eru samtals 5.
1. Gjóskulagarannsóknir sýna,
að gosið hefur einhversstað-
ar skammt suðaustur af
Heklu um 1440.
Helliskvisl af hraunflóðinu.
Gjóskufall var litið i þessu
gosi. Við Mundafell lauk
gosinu 4. maí. en á Lambafit
hálfum mánuði siðar. Flat-
armál Mundafellshrauns er
3.8 km2, en flatarmál Lamba-
fitjarhrauns 6.3 km2.
2. Vorið 1554 hófst sprungugos
um 10 km suðvestur af
Heklutindi. Voru allmargir
jarðskjálftar samfara byrj-
un gossins. Kvikustrókar
voru háir. Gosið varaði nærri
sex vikur og hlóð upp mynd-
arlegum eldborgum, sem nú
nefnast Rauðubjallar (xii).
Ilraunið sem myndaðist.