Morgunblaðið - 19.08.1980, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 19. ÁGÚST 1980
31
Pálssteinshraun. er ólivín-
hasalthraun. 10 km2 að flat-
armáli.
3. Aðfaranótt annars apríl
1725 hófst sprungugos á
tveimur eða þremur stöðum,
suðvestur, suður og austur
af Ileklu. og varaði langt
fram á vorið. Lega eldstöðva
er ekki kunn með vissu og
vísast. að þær séu að mestu
huldar yngri hraunum.
Gjóskufall var mjög lítið. f
jarðskjálftum samfara gos-
byrjun hrundi bærinn
Ilaukadalur.
4. Hinn 27. febrúar 1878 hófst
sprungugos nærri Kraka-
tindi, sem er um 10 km
austur af Heklutindi. Gaus
þar. samfara allsnörpum
jarðskjálftum i gosbyrjun, á
2 samstefnu en hliðruðum
sprungum. annarri 1.5,
hinni 3 km á lengd, og úr gíg
á milli þeirra. Hraunrennsli
hætti að mestu eftir mánuð,
en ekki lauk gosinu að fullu
fyrr en eftir um tvo mánuði.
Hraunið þekur 15.5 km2.
Gjóskufall var litið í þessu
gosi.
5. Aftur hófst gos á svipuðum
slóðum aðfaranótt 25. april
1913, er sprunga, liklega um
2 km löng, opnaðist samfara
jarðskjálftum, norðan i
Mundafelli (xii) og vestur
frá því, um 6 km austur að
Heklutindi. Um 10 klst. síðar
opnaðist önnur sprunga, um
12 km norðaustar. Lá hún
þvert yfir gróið sléttlendi, er
nefndist Lambafit, og upp i
hliðar austan og sunnan
hennar og var rösklega 4 km
löng. Stiflaðist áin Hellis-
kvisl af hraunflóðinu.
Gjóskufall var lítið i þessu
gosi. Við Mundafell lauk
gosinu 4. maí. en á Lambafit
hálfum mánuði síðar. Flat-
armál Mundafellshrauns er
3.8 km2, en flatarmál lamba-
fitjarhrauns 6.3 km2.
Athyglisvert er, að jarð-
skjálftar samfara byrjun
gosa á Heklusvæðinu virðast
allajafna hafa verið nokkru
sterkari en jarðskjálftar
samfara byrjun eiginlegra
Heklugosa.
191*7
Fjórtánda gos Heklu hófst kl.
6.41 hinn 29. marz 1947 og því
lauk 21. april 1948.
í pliníanskri upphafshrinu
gossins náði gosmökkurinn 30
km hæð. Aðalgjóskufallið var-
aði rúman klukkutima. Sú
gjóska, er féll fyrsta hálftim-
ann, var grábrún og um efna-
samsetningu á mörkum dasits
og liparits. Kísilsýruinnihald
hennar var 63—61%. Næsta
hálftímann var gjóskan dasít,
dökkbrún að lit og kisilsýru-
innihald hennar 57—56%. Um-
skiptin voru tiltölulega snögg.
Fyrsta hálftimann nam upp-
streymi gjóskunnar um 75.000
m3/sek og næsta hálftimann
um 22.000 m3/sek, en heildar-
rúmmál gjósku myndaðrar i
fyrsta þætti gossins var um 180
millj. m3
Gjóskan barst til suðurs, yfir
Rangvellingaafrétt, Fljótshlið
og Eyjafjöll. Fingerðasta gjósk-
an barst alla leið austur til
Finnlands, með 56 km meðal-
hraða á klukkustund.
Gjóska sú, er féll fyrsta
gosmorguninn, þakti 3.130 km2
lands og heildarflatarmál
gjóskugeirans innan 0.006 cm
jafnþykktarlinu var áætlað um
70.000 km2.
Fyrstu daga gossins voru
margir gigar virkir á um 5 km
langri sprungu eftir Ileklu-
hrygg endilöngum, en siðar
voru tveir aðalgigar virkir á
háhrygg fjallsins, annar, Topp-
gígur. í hátindi. hinn, Axlargig-
ur, á suðvesturöxl. Suðvestur af
honum voru nukkrir minni gig-
ar virkir af og til, auk þess
hraungigs, i suðvesturenda
sprungunnar, sem hraun rann
úr án afláts. Gjóskufalli lauk að
heita mátti í byrjun september
1947.
Heildarrúmmál þeirrar
gjósku, er féll eftir fyrsta gos-
daginn, var lauslega áætlað um
30 millj. m3
Tjónið af gjóskufalli i þessu
gosi varð tiltölulega mjög lítið.
aðeins 2 jarðir fóru í eyði um
lengri tíma. Flúoreitrun í sauð-
fé olli smávægilegu tjóni.
Hraunrennslið virðist hafa
byrjað þegar á fyrsta hálftíma
gossins og meðalrennslið fyrstu
20 klukkutimana var um 3.500
m3/sek. Þakti hraunið um 15
km2 þegar á fyrsta gosdegi. Á
fimmta degi var hraunrennslið
komið niður í um 10 m3/sek, en
jókst að nýju upp úr 20. maí og
komst upp i um 150 m3/sek
snemma i júlí. en fór svo aftur
minnkandi. í upphafi hraun-
gossins flæddi hraun aðallega
austur úr Heklugjá, en siðar i
gosinu einkum við NV, V og SV
úr hraungignum á suðvestur-
enda sprungunnar, i um 860 m
hæð. Heildarflatarmál
1947-hraunsins er um 40 km2 og
rúmmál þess um 800 millj. m3
(0.8 km3)
Allra fyrsta hraunið er dasit-
hraun, en megnið af
1947-hrauninu er andsithraun,
og undir goslok nálgaðist það
basalt og samsetningu (kisil-
sýruinnihald 55—54%), og
myndaði þá helluhraunsfláka,
en hafði áður myndað apal-
hraun.
Vorið og sumarið 1948
streymdi mikið af koldíoxýði
upp i gjótum í Hekluhraunun-
um vestur af Heklu, einkum við
Loddavötn, og nam heildar-
útstreymið um 24.000 tonnum.
Varð þetta 15 kindum að bana.
í gosinu hækkaði hátindur
Heklu úr 1447 i 1503 metra. en
lækkaði fljótt eftir gosið niður i
1491 metra.
1970
Fimmtánda gos Heklu hófst
kl. 21.23 hinn 5. maí 1970 og
varaði rétta tvo mánuði. Hin
eiginlega Heklugjá opnaðist í
þetta sinn ekki nema allra
suðvestast og aðalgosið var úr
sprungum við rætur Heklu-
hryggs að suðsuðvestan og
norðaustan.
í fyrstu hrinu gossins náði
gosmökkurinn 15.000 m hæð.
Aðalgjóskufallið varaði rúma
tvo klukkutima og var gjósku-
uppstreymið þann tima að með-
altali 10.000 m3/sek, en heild-
arrúmmál gjóskunnar um 70
milljónir rúmmetra.
Gjóskan barst til NNV og féll
á byggð ofarlega í Hreppum og
Biskupstungum, en norðan-
lands aðallega á sveitirnar milli
Hrútafjarðar og Vatnsdalsár.
Gjóskan var mjög flúormenguð
og hlutu bændur á gjóskusvæð-
inu þungar búsifjar af. Um
1500 ær og 6000 lömb drápust
af flúoreitrun.
Gjóskugeirinn innan 0.1 jafn-
þykktarlínu þekur 6950 km
lands, en alls var einhver vottur
gjóskufalls á um 40.000 ferkíló-
metra svæði.
Fyrstu 20 klukkutima goss-
ins var hraunrennsli að meðal-
tali um 800 m3/sek. Ilraun-
rennsli suðsuðvestan og suð-
vestan i Ilcklu lauk 10. mai, en i
Hliðargigum, norðaustan i
fjallinu, 20. mai, en samdægurs
opnaðist ný gossprunga, 0.9 km
löng, 1 km norðar, og rann
hraun úr henni án afláts til 5.
júlí. Á sprungunni hlóðst upp
gígaröð, Oldugígar, og er hæsti
gígurinn um 100 m hár.
HMM:1842 TNR:33 JU:0,33
Heildarflatarmál 1970-hraun-
anna er 18.5 km2 og heildar-
rúmmál nærri 0.2 km3 Hraunið
er andesithraun, sem inniheld-
ur dálítið af ólivíni, og er um
efnasamsetningu og innri gerð
svipað því hrauni, er myndaðist
undir goslok í gosinu 1947/48.
Að ytri gerð er hraunið dæmi-
gert apalhraun.
16 siftur
HÁFJALL HEKLL LOGAIMI)i ELIIHAF
ELDSÚLUR, SEM NÁ 800 METRA í L0FT UPP
VI NC UÓST *rM. IfcUa « «« b«»4< rfcf
«1 þveM yfir MljalW. >1*lir ««« ».» i hrtum H'Uufcrlum.
x mnMotar wr mrfcrtt»rvYKniti. m * milli m *pnu«C*.
irm ktuav úr — llminrmm rrtt<« {1*«« iu<tur
í*‘rkv6M! rtu, t* t«k h rru Ifríoftr k*n> i I«.«-
iriant!t« í Hukhi Tr ,-ni.u I4ar«. «. ** óul cifir
ali uxymSmi um *R fj*lliA. kruunk*)** vrftur úr *I«|*U-
'«u «* rr kominn a!1* ld» sr-Vtr «* \ atr.»l|t>fluto i *kr*r
tM*ú!..inur * kifj»llin.. ni uu Mð i Ml uun
•?rl* km apa cíúmkN k|urt'uu IrifciSrK* ttrfclcm *A .Urr*
.t»rfcifc»nin Swvartt i Mt cpp «te* kyacauaftl tn f*lb n*
ndttr i thtr.
Hinrrncttr firdUI a*kan fur* mínkaml!. (tvl lcjfhtr mt
kki niikil irú pnrnuci »s k«*»vn;iu «j**l rlrl.úlumar rkfci
«fn» Un*t *A «tes r% grtu hnfSi m*tl ru* l-rii I h-' -uu.
bfcAptim. trm á pamgs
l*uu*4fci«irir:\-tn:;ur cr hrinn vustvr. Mwc Kmn »tU
ttS haf* *Mh«4r;.luArar úarr * 1i*.;uitrk t>| riafcrit.i .Ur ti
|tvl t* rwuuulu s->v:A » scm Ka(rnfcvn.m«<ui» hótu f ;n-rJ«*
*rmlu HfcMUreM atvtaMKÍrilthr l*Uk«».:-. c; YtSmnk4tm út
itrefc*fc«r UBtvnm«-«r. |*u xmt <kw«* nr i «sn át »m
latMl. *t krir fyMv-4 W*t mrfc Wknftflr •« , «t. fc-.i hektd.
mtm rMmruKo <r tmmémn. fclun fcrtu ■liinfcét Iwkifu-n l.l
«* ramalM \*x\z úiWHrti nmMintljrirtmifSi.
■ kt-»« ri« hutcvuran-ii guuml • liekta. —
Ort.nu.nnt f<» (mtinUR; Uír hrvr.l vH* inn 1**4. — !..r*itt*
á flnafirá lil Mtfcfu. «* mCU Mút -i»m Umt
hy«*»< «« ftjultir ui KtfchtS'-inu vtA»vc>.r »3 *f Ivtnhnri. —
M*rg»r IjAvni' ndir im>i I hk.Sinu.
Sjá fréttír o* myndir i Ws. 3, 14,17, 19 or 32 32 SÍDUR
ELDAR í HEKLU
Forsiða Morgunblaðsins sunnudaginn 30. marz 1947 Forsiða Morgunblaðsins miðvikudaginn 6. maí 1970
„Var eins og kollur-
inn á fjallinu lyftist“
Upphaf tveggja síðustu Heklugosa lýst
NÚ GÝS i Heklu í þriðja sinn á
þessari öld og er þetta gos það 21.
I röð gosa í eða við Heklu. Það er
oft fróðlegt að bera Heklugosin
saman, þó að i megin dráttum séu
þau venjulega fremur keimlik.
Um eldri Ileklugos er getið ann-
ars staðar í blaðinu, en hér
verður i stuttu máli Iýst upphafi
gosanna 1947 og 1970 og verður
þar stuðzt við frásagnir Morgun-
blaðsins frá þeim tímum.
í Morgunblaðinu 30. marz 1947
segir meðal annars svo í frásögn-
um af Heklugosinu: „Gosið sjálft
hófst með mikilli og hrikalegri
sprengingu rjett fyrir klukkan 7 í
gærmorgun. Var eins og kollurinn
á fjallinu lyftist, en skömmu síðar
gaus hinn mikli reykjarmökkur
himinhátt og var 10—12 km á hæð
um tíma, en fór heldur lækkandi
er leið á daginn. Þeir, sem horfðu
á byrjun gossins úr nærsveitum
Heklu lýsa því hvernig stórgrýti
þyrlaðist upp úr gígnum, en síðan
huldist fjalíið reykjarmekki. —
Jarðskjálftakippur kom skömmu
áður en gosið hófst, eða svo að
segja umleið, og samkvæmt
jarðskjálftamælum hjer í bænum
varð jarðskjálftakippurinn kl.
6.05. — Fannst jarðskjálftinn
greinilega austursveitum og einn
hjer í Reykjavík og Hafnarfirði.
Dunur og dynkir heyrðust frá
Heklu um allt land í gærmorgun, *
Dr. Sturla Friðriksson:
allt vestur á firði og norður til
Grímseyjar, en það er svo með
dynki frá eldjöllum, að þeir heyr-
ast frekar langt í burtu, en
skammt frá sjálfum eldfjöllunum.
Stafar það af svonefndum hljóð-
skuggum.
Aðalgosið í
mikilli sprungu
Það er álit jarðfræðinga, að
aðalgosið sje í mikilli sprungu,
sem nái frá hátindi Heklu, norð-
austur eftir fjallsegginni og niður
eftir hlíðum fjallsins að norðan og
austan. En eins og áður var sagt
var Hekla þakin þoku og gosmekki
í gær svo að ekki sá til háfjallsins
sjálfs og verður því ekki sagt með
neinni vissu hvar goshverirnir eru
að svo stöddu máli, eða hvort þeir
eru í aðalgígnum á sjálfum fjalls-
toppinum."
Um Heklugosið 1970 segir svo I
Morgunblaðinu 6. mai 1970:
„Heklugos hófst um kl. 21.30 í
gærkvöldi. Opnuðust fjórir eldgíg-
ar, þar sem glóandi hrauntungur
þeyttust hátt í.loft upp, allt í 1500
m hæð í mestu sprengingunum.
Gosmökkurinn mældist í ca. 15 km
hæð, þegar hann var hæstur
samkvæmt ratsjármælingum á
Keflavíkurflugvelli. Vindur var á
suðaustan og barst vikurmökkur-
inn yfir uppsveitir Árnessýslu og í
Búrfelli féllu til jarðar vikurhnull-
ungar. Ekki varð tjón á mönnum,
svo vitað væri, en vikurinn mun
hafa valdið nokkru tjóni.
Fyrstu fréttirnar um að gos
væri byrjað í eða við Heklu bárust
um kl. 21.30 í gærkvöldi. Sam-
kvæmt upplýsingum frá Veður-
stofunni mældust vægir kippir á
jarðskjálftamæla hennar kl. 20.48
og jókst styrkleikinn mjög fljót-
lega. Stærsti kippurinn mældist
kl. 21.40 og var um 4 stig sam-
kvæmt Richtermælikvarða. Upp-
tök, jarðskjálftanna voru um 110
km austur frá Reykjavík.
Fréttaritari Morgunblaðsins á
Hvolsvelli, Ottó Eyfjörð, hringdi
til blaðsins um kl. 21.45 og sagði,
að svo virtist sem eldur væri
austan til í Heklu. Svartir reykj-
arstrókar stigu hátt í loft upp og
rauð eldtunga. Sagði Ottó að
eldglæringarnar næðu langt upp í
reykjarstrókinn, vindátt væri á
suðaustan og legði vikur yfir
uppsveitir Árnessýslu og að Búr-
felli, þveröfugt við það sem var í
Heklugosinu 1947.
Ottó Eyfjörð hringdi aftur um
kl. 22.30 og kvað þá greinilegt að
gosið væri farið að aukast og gos
virtist vera á tveimur stöðum í
Heklu og rynni hraun úr syðri
gígnum. Hins vegar væri erfitt að
átta sig á stefnu hraunstraums-
ins.“
„Flúormagn er allveru-
lega yfir hættumörkum66
- „rétt gæti verið að fl
„í þessum fyrstu sýnum hefur kom-
ið í ljós, að fiúormagn er allveru-
lega yfir hættumörkum. bæði 1
gróðri og ösku“ sagði dr. Sturla
Friðriksson, en hann er einn af
nefndarmönnum í nýskipaðri sam-
starfsnefnd rannsóknastofnana um
flúorrannsóknir í Ileklugosinu. Dr.
Sturla var á gossvæðinu I gær og
nótt tók þar sýni og liggja niður-
stöður rannsókna á þeim nú fyrir.
Þá sagði dr. Sturla, að búfé væri
hætt á þeim svæðum þar sem aska
;a haustsmölun“
félli og að réttara gæti verið að flýta
haustsmölun. Þó sagði hann mesta
hættu á flúormengun í fyrstu hrin-
unum og að það sem af væri af þessu
gosi, væri það ekki eins mikið og
Heklugosið 1947.
„Þá má geta þess,“ sagði Sturla,
„að þetta gos er á betri árstíma, ef
svo má segja, heldur er bæði Heima-
eyjargosið og gosið í Skjólkvíum
1970. Gróður er svo til fullsprottinn
nú og lömb nærri fullvaxin, heyskap-
ur er einnig langt kominn og margir
hafa náð öllum heyjum sínum hrein-
um. Afleiðingar gossins geta þó
valdið tjóni á næstu árum og er hætt
við að uppblástur eigi sér kíða stað á
viðkvæmum stöðum á hálendinu.“
Þá sagði Sturla, að eflaust hug-
leiddu margir áhrif flúors á ber, því
aðalberjatínslutíminn væri framund-
an. „Mér finnst ástæðulaust að leggja
sér til munns flúormenguð ber, en ef
fólk tínir ber á svæðum þar sem
öskufall hefur átt sér stað, ráðlegg ég
því að þvo þau vel með vatni áður en
þeirra er neytt, sama er að segja um
kálmeti og fjallagrös", sagði hann í
lokin.